COMP8730_proposed_solution_scripts_test.ipynb

{
  "nbformat": 4,
  "nbformat_minor": 0,
  "metadata": {
    "colab": {
      "name": "COMP8730_proposed_solution.ipynb",
      "provenance": [],
      "collapsed_sections": [],
      "machine_shape": "hm",
      "include_colab_link": true
    },
    "kernelspec": {
      "name": "python3",
      "display_name": "Python 3"
    },
    "language_info": {
      "name": "python"
    },
    "accelerator": "GPU"
  },
  "cells": [
    {
      "cell_type": "markdown",
      "metadata": {
        "id": "view-in-github",
        "colab_type": "text"
      },
      "source": [
        "<a href=\"https://colab.research.google.com/github/parmarsuraj99/COMP8730_research_project/blob/main/COMP8730_proposed_solution_scripts_test.ipynb\" target=\"_parent\"><img src=\"https://colab.research.google.com/assets/colab-badge.svg\" alt=\"Open In Colab\"/></a>"
      ]
    },
    {
      "cell_type": "code",
      "execution_count": null,
      "metadata": {
        "id": "xFVjZS8JAkY7"
      },
      "outputs": [],
      "source": [
        "!pip install transformers\n",
        "!pip install datasets\n",
        "!pip install apache_beam\n",
        "!pip install sentencepiece"
      ]
    },
    {
      "cell_type": "code",
      "source": [
        "!git clone https://github.com/parmarsuraj99/COMP8730_research_project"
      ],
      "metadata": {
        "id": "LXQshprDfpk8",
        "colab": {
          "base_uri": "https://localhost:8080/"
        },
        "outputId": "f4f8b1a3-83a5-42f8-cf42-ac79129aad8d"
      },
      "execution_count": 128,
      "outputs": [
        {
          "output_type": "stream",
          "name": "stdout",
          "text": [
            "Cloning into 'COMP8730_research_project'...\n",
            "remote: Enumerating objects: 13, done.\u001b[K\n",
            "remote: Counting objects: 100% (13/13), done.\u001b[K\n",
            "remote: Compressing objects: 100% (9/9), done.\u001b[K\n",
            "remote: Total 13 (delta 0), reused 13 (delta 0), pack-reused 0\u001b[K\n",
            "Unpacking objects: 100% (13/13), done.\n"
          ]
        }
      ]
    },
    {
      "cell_type": "code",
      "source": [
        "%cd /content/COMP8730_research_project"
      ],
      "metadata": {
        "colab": {
          "base_uri": "https://localhost:8080/"
        },
        "id": "y64NzBRMpsPA",
        "outputId": "542ab04b-3ddf-424f-a6aa-2ad7b2aabc88"
      },
      "execution_count": 2,
      "outputs": [
        {
          "output_type": "stream",
          "name": "stdout",
          "text": [
            "/content/COMP8730_research_project\n"
          ]
        }
      ]
    },
    {
      "cell_type": "code",
      "source": [
        "!python load_save_lm_dataset.py"
      ],
      "metadata": {
        "colab": {
          "base_uri": "https://localhost:8080/"
        },
        "id": "OW1JV9nnptQG",
        "outputId": "3f7ce261-c8f8-4ebb-fdb0-29550ee2a44e"
      },
      "execution_count": 130,
      "outputs": [
        {
          "output_type": "stream",
          "name": "stdout",
          "text": [
            "0.8444218515250481\n",
            "Reusing dataset oscar (/root/.cache/huggingface/datasets/oscar/unshuffled_deduplicated_sa/1.0.0/84838bd49d2295f62008383b05620571535451d84545037bb94d6f3501651df2)\n",
            "100% 1/1 [00:00<00:00, 610.97it/s]\n",
            "oscar loaded\n",
            "2022-03-22 03:24:17.318988: W tensorflow/core/common_runtime/gpu/gpu_bfc_allocator.cc:39] Overriding allow_growth setting because the TF_FORCE_GPU_ALLOW_GROWTH environment variable is set. Original config value was 0.\n",
            "['अनिरुद्धनगरे क्रीडिता रामलीला सम्\\u200dप्रति समाप्\\u200dता अस्ति । तस्\\u200dय कानिचन् चित्राणि पूर्वमेव प्रकाशितानि सन्ति । द्वौ चलचित्रौ अपि प्रकाशितौ । तस्मिन् एव क्रमेण एतत् सीतास्\\u200dवयंबर इति चलचित्रं प्रकाश्यते ।लट् लकार: एकवचनम् द्विवचनम्बहुवचनम्प्रथमपुरुष:गच्\\u200dछतिगच्\\u200dछत:गच्\\u200dछन्तिमध्\\u200dयमपुरुष:गच्\\u200dछसिगच्\\u200dछथ:गच्\\u200dछथउत्\\u200dतमपुरुष:गच्\\u200dछामिगच्\\u200dछाव:गच्\\u200dछाम:', 'पाठः क्रियेटिव कॉमन्स ऐट्रिब्यूशन/शेयर-अलाइक अभिज्ञापत्रस्य अन्तर्गततया उपलब्धः अस्ति; अन्याः संस्थित्यः अपि सन्ति । अधिकं ज्ञातुम् अत्र उपयोगस्य संस्थितिं पश्यतु ।', 'स्थिते च कवचे देहे नास्ति मृत्युश्च जीविनाम् । अस्त्रे-शस्त्रे-जले-वह्नौ सिद्धिश्चेन्नास्ति संशयः ॥ ४॥प्राच्यां मां पातु भूतेशः आग्नेय्यां पातु शङ्करः । दक्षिणे पातु मां रुद्रो नैॠत्यां स्थाणुरेव च ॥ ११॥', 'धर्मनाथः ( ( शृणु) /ˈðəəɑːθəə/) (हिन्दी: धर्मनाथ,आङ्ग्ल: ) जैनधर्मस्य चतुर्विंशतितीर्थङ्करेषु पञ्चदशः तीर्थङ्करः अस्ति । भगवतः धर्मनाथस्य वर्णः सुवर्णः आसीत् । जैनधर्मानुसारं भगवतः चिह्नं वज्रम् चास्ति ।कौमारावस्थायां धर्मनाथस्य शरीरस्य औन्नत्यं पञ्चचत्वारिंशत् (४५) धनुर्मात्रात्मकम् आसीत्[१] । भगवतः धार्मिकपरिवारे “किन्नर” इत्याख्यः यक्षः, “कन्दर्पा” इत्याख्या शासनदेवी च आसीत् । भगवान् धर्मनाथः इक्ष्वाकुवंशीयः, काश्यपगोत्रीयश्चासीत् ।रत्नपुर-नगरे माघ-मासस्य शुक्लपक्षस्य तृतीयायां तिथौ पुष्य-नक्षत्रे मध्यरात्रौ भगवतः धर्मनाथस्य जन्म अभवत् ।धर्मनाथस्य पितुः नाम भानुः, मातुः नाम सुव्रता च आसीत् । विष्णुदेवः सिंहपुरस्य राजा आसीत् । भानुः कश्चन श्रेष्ठः राजा आसीत् । तस्य शासनकाले जनाः सुखेन जीवन्ति स्म । एकदा वैशाख-मासस्य शुक्लपक्षस्य सप्तम्यां तिथौ पुष्य-नक्षत्रे रात्रौ सुव्रतया तीर्थङ्करत्वसूचकाः चतुर्दश स्वप्नाः दृष्टाः । द्वौ अतीव प्रसन्नौ अभवताम् । तौ स्वप्नानां फलं न जानीतः स्म । तथापि स्वप्नान् दृष्ट्वा राज्ञी प्रफुल्लिता जाता ।आगामिदिवसे राजा स्वप्नशास्त्रिणः आहूतवान् । स्वप्नशास्त्रिभिः चतुर्दशस्वप्नानां फलम् उक्तम् यत् – “एते स्वप्नाः साधारणाः न सन्ति । कस्यचित् तीर्थङ्करस्य जन्म भविष्यति” इति । स्वप्नानां फलादेशं श्रुत्वा राजा, राज्ञी चेत्येतौ द्वौ प्रफुल्लितौ अभवताम् । राज्ये आनन्दस्य वातावरणम् अभवत् । शुभसमाचारं प्राप्य राज्ञा सम्पूर्णे राज्ये दानं कृतम् ।नवमासानन्तरं भगवतः धर्मनाथस्य जन्म अभवत् । पीडारहितः प्रसवः जातः । यदा प्रसवः अभवत्, तदैव इन्द्राः आगतवन्तः आसन् । तस्मिन् समये एव इन्द्राः नवजातशिशुं सुमेरुपर्वते पाण्डुकवनं नीतवन्तः । तत्र तैः इन्द्रैः शिशोः उपरि जलाभिषेकः कृतः । पुनश्च इन्द्राः तं शिशुं मातुः क्रोडे स्थापितवन्तः ।यदा राज्ञः पुत्रजन्मनः सन्देशः प्राप्तः, तदा पुत्रप्राप्त्याः उत्साहेन राज्ञा राज्ये पुत्रोत्सवस्य आयोजनं कृतम् । तस्मिन् उत्सवे राजा जनेभ्यः दानं करोति स्म । राज्ये एकादशदिवसात्मकः उत्सवः आसीत् । पुत्रोत्सवे लोकान्तिकदेवाः, चतुष्षष्टिः इन्द्राः चापि समुपस्थिताः आसन् । देवैः, इन्द्रैः च बालकाय आशीर्वादाः प्रदत्ताः ।घातकीखण्डस्य पूर्वविदेहस्य भरतविजये भद्दिलपुर-नामिका काचन नगरी आसीत् । भद्दिलपुरस्य राजा सिंहरथः आसीत् । सः महान् पराक्रमी आसीत् । भगवान् धर्मनाथः पूर्वजन्मनि सिंहरथः आसीत् ।एकदा सिंहरथः धर्मगुरोः प्रवचनं श्रोतुं गतवान् आसीत् । प्रवचने धर्मगुरुणा आत्मेन्द्रियविषयकं ज्ञानं प्रदत्तम् । धर्मगुरुणा अध्यात्मविषयिकी चर्चा अपि कृता आसीत् । “युद्धे विजयः सरलः वर्तते, किन्तु आत्मनः नियन्त्रणं काठिन्यमयं भवति । सिंहस्य बन्धनं सरलम् अस्ति, किन्तु मनसः, इन्द्रियाणां च संयमः अत्यन्तं कठिनः भवति” इति धर्मगुरोः प्रवचनं श्रुत्वा राज्ञः सिंहरथस्य मनसः विचाराः अपि तथैव अभवन् ।तावदेव राजा सिंहरथः केवलम् अध्यापने एव पुरुषार्थं कर्तुं विचारयति स्म । सः राजप्रासादे निवसन् अपि साधुः इव जीवति स्म । अवसरं प्राप्य तेन स्वस्मै अधिकारिणे राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् आसीत् । अनन्तरं विमलवाहनात् तेन दीक्षा अङ्गीकृता ।दीक्षानन्तरं सः आत्मशुद्धौ एव स्वस्य सम्पूर्णं जीवनं योजितवान् । घोरतपस्यां कृत्वा तेन तीर्थङ्करगोत्रस्य बन्धनं कृतम् आसीत् । अन्ते भगवान् धर्मनाथः आराधकपदं प्राप्य स्वर्गलोकं गतवान् आसीत् ।भगवतः धर्मनाथस्य जन्मनः एकादशदिनानाम् अवसाने राज्ञा भानुना नामकरणसंस्कारविधिः आयोजितः । तस्मिन् दिने जनैः उत्सवः अपि आचरितः आसीत् । स्वर्गलोकात् अपि बहवः देवाः समागताः । लोकान्तिकदेवैः चापि उत्सवम् आचरितम् आसीत् । उत्सवे तेषां देवानाम् उपस्थितिः आवश्यकी वर्तते । राज्यस्य नागरिकाः अपि प्रसन्नाः आसन् ।नामकरणोत्सवे बालकस्य नामकरणं क्रियते । अतः राजा नामकरणाय देवतानां, जनानां च परामर्शं पृष्टवान् । सुव्रता बालकं नीत्वा आयोजितं स्थलं प्राप्तवती । बालकं दृष्ट्वा जनाः स्तब्धाः अभवन् । बालकस्य शरीरे महत्तेजः दृश्यते स्म । नामकरणाय सर्वैः स्वमतानि प्रदत्तानि आसन् ।गर्भकालस्य घटनां विचार्य राज्ञा स्वस्य विचारः उक्तः यत् – “गर्भकालसमये सुव्रतायाः मनसि धार्मिकविचाराः आगताः । तस्याः मनसि धार्मिकोपासनां कर्तुम् इच्छा उद्भूता । तया प्रयत्नपूर्वकम् उपासना कृता । अतः अस्य बालकस्य नाम धर्मकुमारः इति करणीयम् । सर्वैः जनैः, देवैः च समर्थनं प्रदत्तम् । ततः आरभ्य एषः धर्मनाथः इति नाम्ना ख्यातः अस्ति ।भगवतः धर्मनाथस्य बाल्यावस्था क्रीडायां व्यतीता । यदा धर्मनाथः तारुण्यं प्राप्तवान्, तदा तस्य शरीरात् तेजः प्रस्फुटितम् । तस्य शरीरं रश्मिपुञ्जः इव दृश्यते स्म । भगवतः मनसि विरक्तेः भावः आसीत् । किन्तु राज्ञा भनुना भगवतः धर्मनाथस्य अनेकाभिः सुयोग्याभिः राजकन्याभिः सह विवाहः कारितः । धर्मनाथस्य विवाहानन्तरं राज्ञः भानोः मनसि राज्यात् निवृत्तेः विचारः आगतः । अतः सः योग्यावसरे धर्मनाथस्य राज्याभिषेकं कृतवान्, धर्मनाथाय राज्यस्य दायित्वं च प्रदत्तवान् । ततः परं भानुः दीक्षां प्रापत् । सः अनिकेतसाधनां कर्तुं निर्गतवान् ।धर्मनाथः यदा राजा अभवत्, तावदेव सः श्रेष्ठतया शासनं करोति स्म । धर्मनाथस्य राज्यसञ्चालनस्य व्यवस्था धर्मराज्यस्य व्यवस्था आसीत् । राज्ये कस्यापि वस्तुनः अभावः एव नासीत्, अतः अपराधाः अपि न भवन्ति स्म । तेन कारणेन धर्मनाथस्य राज्ये अपराधिनः अपि अल्पसङ्ख्यकाः आसन् । जनाः अपि आन्तरिकविवादान् स्वयम् एव निवारयन्ति स्म । कस्यचिदपि जनस्य दुःखं जनाः स्वदुःखं मन्यन्ते स्म । जनेषु स्वार्थभावना अपि प्रायशः लुप्ता जाता ।जनेषु सम्पत्तेः, धनस्य च उन्मादः एव नासीत् । भगवतः धर्मनाथस्य राज्ये सामूहिकजीवनस्य परम्परा आरब्धा । जनाः परस्परम् एव विवादानां निवारणं कुर्वन्ति स्म । राजा धर्मनाथः अपि राज्यस्य सञ्चालनेन सन्तुष्टः आसीत् । राज्ञः मनसि सन्तोषः आसीत् । जनानाम् एकात्मतायाः कारणेन एव सम्पूर्णं राज्यं कुटुम्बः इव प्रतिभाति स्म । राज्ये जनाः सुखिनः आसन् ।भगवता धर्मनाथेन पञ्चलक्षवर्षाणि यावत् राज्यस्य सञ्चालनम् कृतम् आसीत् । यदा धर्मनाथः दीक्षायाः कालं ज्ञातवान् , तदा स्वस्य उत्तराधिकारिणः राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् । तस्य मनसि वैराग्यस्य भावना आविरभूत् । अतः सः विरक्तः जातः ।ततः परं सः वार्षिकीदानं कर्तुं सज्जः अभवत् । स्वर्गलोकात् लोकान्तिकदेवाः तत्र समागताः । ततः परं भगवता धर्मनाथेन वार्षिकीदानं कृतम् । एकवर्षं यावत् तेन वार्षिकीदानं कृतमासीत् । वार्षिकीदाने सुवर्णमुद्रिकाः दीयन्ते स्म । नगरजनाः वा अन्ये केचन अपि दानं स्वीकर्तुं शक्नुवन्ति स्म । दूरनगरात् अपि बहवः जनाः आगत्य दानं स्वीकुर्वन्ति स्म ।राज्ञः दीक्षाप्रसङ्गेन जनाः विरक्ताः अभवन् । जनाः अपि दीक्षामङ्गीकर्तुं विचारितवन्तः । यतः राजा शान्तस्वभाववान् , तेजस्वी च आसीत् । यदा वार्षिकीदानं पूर्णमभवत्, तदा माघ-मासस्य शुक्लपक्षस्य त्रयोदश्यां तिथौ पुष्य-नक्षत्रे भगवान् धर्मनाथः सहस्रजनैः सह नगरस्य सहस्राम्रोद्यानं प्राप्तवान् । उद्याने देवाः, इन्द्राः चापि समुपस्थिताः आसन् । सर्वेषां समक्षं भगवता धर्मनाथेन दीक्षा अङ्गीकृता ।दीक्षायाः दिवसे भगवान् षष्ठ्याः तपः कृतवान् । अपरे दिने भगवता धर्मनाथेन सोमनस-नगरस्य राज्ञः धर्मसिंहस्य गृहे प्रथमः क्षीराहारः गृहीतः । दीक्षानन्तरं वर्षद्वयं यावत् भगवान् धर्मनाथः रहसि आसीत् । भगवता धर्मनाथेन वर्षद्वयं यावत् विविधाः तपस्याः, साधनाः च कृताः । सः पुनः सहस्राम्रोद्यानं प्राप्तवान् ।रत्नपुरे पौष-मासस्य शुक्लपक्षस्य पौर्णिमायां तिथौ पुष्य-नक्षत्रे तस्मै कैवल्यज्ञानम् अभवत् [२]। तस्मिन् दिवसे लोकान्तिकदेवाः, नगरजनाः च समुपस्थिताः आसन् । सर्वैः मिलित्वा केवलमहोत्सवस्य आयोजनं कृतम् । देवाः, इन्द्राः, नगरजनाः च केवलमहोत्सवम् आचरितवन्तः ।ततः परं भगवता धर्मनाथेन प्रथमं प्रवचनं कृतम् । तस्मिन् प्रवचने बहवः श्रोतारः आसन् । भगवतः प्रवचनं श्रुत्वा बहवः जनाः संसारसागरात् निवृत्तिम् इष्टवन्तः । जनाः दीक्षां स्वीकर्तुन् ऐच्छन् । भगवतः धर्मनाथस्य प्रवचनस्य प्रभावः तादृशः आसीत्, येन जनाः मुग्धाः, तल्लीनाः च अभवन् । बहवः जनाः धर्मस्य उपासनायाः नियमान् अङ्गीकृतवन्तः ।भगवतः धर्मनाथस्य धर्मशासने नैकाः शक्तिशालिनः राजनायकाः राजशासनं त्यक्त्वा आत्मनः उपासनायाः मार्गं स्वीकृतवन्तः । धर्मस्य आन्तरिकतेजस्विता साधकानां प्रबलसाधनाभ्यः स्फुरिता आसीत् । बाह्यतेजस्विता तत्कालीनानां युगनेतॄणां, सत्ताधीशानां च धर्माय अभिगमात् परिलक्षिता भवति । यत्र समुदायः वर्तते, तत्र द्विप्रकारके तेजस्विते अपेक्षिते स्तः । प्रारम्भिकसाधनाकाले निर्विघ्नतायै बाह्यतेजस्विता आवश्यकी वर्तते । इतिहासः साक्षी अस्ति यत् – यदा यदा बाह्यतेजस्वितया धर्मशासनस्य ह्रासः जातः, तदा तदा धर्मसम्प्रदायेषु सङ्कटानि आगतानि । तेन धर्मस्य ह्रासः अभवत् ।भगवतः धर्मनाथस्य शासनकाले आन्तरिकतेजस्वितया सह बाह्यतेजस्विता अपि पर्याप्तमात्रायाम् एधते स्म । तस्मिन् समये प्रत्येकं क्षेत्राणां जनाः धर्मे आस्थावन्तः अभवन् । भगवतः धर्मनाथस्य विशिष्टः प्रभावः आसीत् ।धर्मोपदेशमाध्यमेन भगवान् धर्मनाथः तीर्थस्य स्थापनां चकार । तेन सः तीर्थङ्करपदं प्राप्तवान् । तस्मिन् तीर्थे पुरुषसिंहनामकः पञ्चमः वासुदेवः, सुदर्शन नामकः पञ्चमः बलदेवः, निशुम्भ नामकः चतुर्थः प्रतिवासुदेवश्च अभवत् ।सम्पूर्णे अवसर्पिणीकाले त्रयस्त्रिंशत् महापुरुषाः भवन्ति । ते महापुरुषाः शलाकापुरुषाः कथ्यन्ते । तेषु त्रयस्त्रिंशत् शलाकापुरुषेषु भगवान् धर्मनाथः अन्यतमः आसीत् । इतोऽपि चत्वारः शलाकापुरुषाः अपि भगवतः धर्मनाथस्य शासनकाले अभवन् । भगवतः शासनकाले द्वौ चक्रवर्तिनौ अपि अभवताम् । श्री मघवा इत्याख्यः तृतीयः, सनत्कुमारः इत्याख्यः चतुर्थः शलाकापुरुषः आसीत् ।सावत्थी-नगर्याः राजा समुद्रविजयः आसीत् । समुद्रविजयस्य पुत्रः मघवा इत्याख्यः आसीत् । चतुर्दशस्वप्नानुसारम् एव मघोनः जन्म अभवत् । यदा सः युवावस्थां प्रविष्टवान्, तदा आयुधशालायां चक्ररत्नम् उद्भूतम् । मघवा सम्पूर्णस्य भरतक्षेत्रस्य एकच्छत्रचक्रवर्ती अभवत् ।सर्वे राजानः मघोनः आज्ञां पालयन्ति स्म । मघवा विशालसाम्राज्यस्य राजा आसीत् । तथापि तेन धर्मः न विस्मृतः । सः धर्मरक्षार्थं जनान् अपि प्रेरयति स्म । मघोनः मनसि वैराग्यस्य विचारः आगतः । अतः मघवा उत्तराधिकारिणः राज्याभिषेकं कृतवान् । मघोना स्वस्मै उत्तराधिकारिणे राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् च ।अनन्तरं सः भगवतः धर्मनाथस्य उत्तरवर्तिनः आचार्यात् दीक्षाम् अङ्गीकृतवान् । बहुवर्षाणि यावत् तपस्यां, साधनां च कृत्वा मोक्षं प्रापत् । “सः महर्धिकदेवः अभवत्” इति बहुषु ग्रन्थेषु उल्लेखः प्राप्यते ।चतुर्थः चक्रवर्ती सनत्कुमारः अपि भगवतः धर्मनाथस्य शासनकाले एव अभवत् । हस्तिनापुरस्य राजा अश्वसेनः सनत्कुमारस्य पिता आसीत् । मातुः नाम सहदेवी आसीत् । सनत्कुमारः बाल्यकालादेव चतुष्षष्टिकलासु निपुणः आसीत् । तथापि सः उपाध्यायात् द्विसप्तत्याः (७२) कलानां ज्ञानं प्राप्तवान् आसीत् ।एकदा अश्वसेनस्य नगर्यां कश्चन व्यापारी प्रशिक्षितान् अश्वान् विक्रेतुं गतवान् आसीत् । तदा सनत्कुमारः अश्वम् आरुह्य परीक्षितुं गतवान् । यावत् अश्वः नगरात् बहिर्निगतः, तावत् अश्वः वायुवेगेन धावन् अदृश्यः जातः । राजा अश्वसेनः चिन्ताग्रस्तः जातः । सः सनत्कुमारम् अन्वेष्टुं प्रयासान् अकरोत् । वने वायुप्रभञ्जनेन अश्वस्य पादचिह्नानि अपि प्लावितानि ।सनत्कुमारस्य मित्रं महेन्द्रसिंहः तत्रैव आसीत् । अतः सः अश्वसेनाय आश्वासनं दत्त्वा सनत्कुमारम् अन्वेष्टुं निर्गतवान् । महेन्द्रसिंहः नैकेषु प्रदेशेषु सनत्कुमारम् अन्विष्टवान् । किन्तु सः सनत्कुमारं कुत्रापि न प्राप्तवान् । अन्वेषणे एकवर्षं व्यतीतं जातम् ।एकदा महेन्द्रसिंहः सनत्कुमारम् अन्विषन् एकस्मिन् वने गच्छन् आसीत् । वने एकम् उपवनमासीत् । उपवने युवतिभिः सह कश्चन युवकः दृश्यमानः आसीत् । समीपं गत्वा ज्ञातं यत् – सनत्कुमारः अयं युवकः । सनत्कुमारं मिलित्वा महेन्द्रसिंहः प्रसन्नः अभवत् । अनन्तरं महेन्द्रसिंहः पृष्टवान् यत् - “कथं भवान् लुप्तः जातः आसीत्”?तदा सनत्कुमारेण राक्षसेन सह युद्धस्य सम्पूर्णः वृत्तान्तः कथितः । तं वृत्तान्तं श्रुत्वा महेन्द्रसिंहः प्रफुल्लितः जातः । सनत्कुमारं नीत्वा महेन्द्रसिंहः हस्तिनापुरं गतवान् । सनत्कुमारः अपि सर्वाभिः कन्याभिः सह नगरं प्राप्तवान्।राज्ञा अश्वसेनेन परिवारेण सह सनत्कुमारस्य स्वागतं कृतम् । सनत्कुमारस्य महत्कार्यं श्रुत्वा अश्वसेनोऽपि प्रसन्नः अभवत् । राज्ञा अश्वसेनेन सनत्कुमारस्य राज्याभिषेकः कृतः । राजपदं प्राप्त्यनन्तरं सनत्कुमारस्य आयुधशालायां चक्ररत्नम् उद्भूतम् । ततः परं सनत्कुमारेण समग्रे देशे विजयः प्राप्तः । तेन सनत्कुमारः सार्वभौमचक्रवर्ती अभवत् ।प्रौढावस्थायामपि सनत्कुमारस्य शारीरिकसौन्दर्ये किमपि परिवर्तनं नासीत् । एकदा शकेन्द्र इत्याख्येन राज्ञा सनत्कुमारस्य प्रशंसा कृता । सनत्कुमारस्य सौन्दर्यं दृष्टुं द्वे देवते मृत्युलोकं प्राप्तवन्तौ । ते देवते वृद्धौ भूत्वा राजप्रासादं गतवन्तौ । द्वारपालस्य आज्ञया राजप्रासादे प्रविष्टवन्तौ ।सनत्कुमारः स्नानात् पूर्वम् अङ्गमर्दनं कुर्वन् आसीत् । ते देवते सनत्कुमारं दृष्ट्वा विस्मिते जाते । तदनन्तरं चक्रवर्ती सनत्कुमारः उक्तवान् यत् - “भवद्भ्याम् तु इदानीं स्वल्पम् एव दृष्टम् । यदि इतः अपि अधिकं सौन्दर्यं दृष्टुम् इच्छतः, चेत् किञ्चित् समयान्तरं राज्यसभायाम् आगच्छताम्” इति ।सनत्कुमारस्य आज्ञानुसारं देवौ राज्यसभायां समुपस्थितवन्तौ । सनत्कुमारस्य शरीरं दृष्ट्वा देवाभ्याम् उक्तं यत् – “भवतः शरीरे कीटकाः जाताः । यदि दृष्टुम् इच्छति चेत् स्वस्य आस्यास्रवं पश्यतु” । सनत्कुमारेण स्वस्य आस्यास्रवः दृष्टः । सनत्कुमारः आस्यास्रवे कीटकाः दृष्टवान् । तत्कालमेव तस्य मनः सौन्दर्यात् विरक्तं जातम् ।सनत्कुमारः स्वस्य उत्तराधिकारिणे राज्यस्य दायित्वं दत्तवान् । अनन्तरं सः भगवतः धर्मनाथस्य शासने दीक्षाम् अङ्गीकृतवान् । तेन उत्कृष्टतपस्या कृता । समयान्तरे तेन विविधाः विद्याः लब्धाः ।एकदा स्वर्गलोके पुनः राजर्षेः प्रशंसा अभवत् । तदा मुनेः विदेहभावनां परीक्षितुम् एकः देवः वैद्यस्वरूपं धृत्वा आगतः । जनाः वैद्यं मुनेः समीपं नीतवन्तः । रूपवन्तं मुनिं दृष्ट्वा वैद्येन उक्तं यत् – “मम ओषधेः रोगस्य नाशः भविष्यति” । राजर्षिः पृष्टवान् – “भवान् कस्य रोगस्य चर्चां करोति, द्रव्यरोगः भावरोगः वा ? द्रव्यरोगं नाशयितुम् अहं समर्थोऽस्मि । किं भवान् भावरोगं नाशयितुं शक्नोति”? इत्युक्त्वा शरीरस्य कुष्टग्रस्तस्थले मुनिना स्वस्य आस्यास्रवं लेपितम् । किञ्चित् क्षणानन्तरं कुष्टरोगस्थलं स्वस्थं जातम् । चर्मणः वर्णः अपि परिवर्तितः जातः आसीत् ।विस्मितदेवेन मुनेः चरणवन्दनं कृतम् । देवेन सम्पूर्णा घटना कथिता । अनन्तरं देवः स्वर्गलोकं गतवान् । अन्ते सनत्कुमारः मुक्तिं प्रापत् ।यदा भगवान् धर्मनाथः चतुर्विधसङ्घस्य (साधुः, साध्वी, श्रावकः, श्राविकाश्च) स्थापनां चकार, तदा धर्मनाथेन धार्मिकपरिवारस्य अपि रचना कृता[३]।अयं भगवतः धार्मिकः परिवारः वर्तते । तेषु परिवारजनेषु त्रिचत्वारिंशत् गणधरेषु “अरिष्टस्वामी” इत्याख्यः प्रथमः गणधरः आसीत् ।तीर्थङ्कराः त्रिकालज्ञाः भवन्ति । अतः पूर्वमेव तेभ्यः निर्वाणसमयस्य ज्ञानं भवति । यदा भगवता धर्मनाथः अपि स्वस्य निर्वाणकालं ज्ञातवान्, तदा सः नैकैः साधुभिः सह सम्मेदशिखरं गतवान् । तत्र धर्मनाथेन एकमासं यावत् अनशनं कृतम् । सः एकमासं यावत् पुनः तपस्यां, साधनां च कृतवान् । एकमासानन्तरं तेन शैलेशीपदं प्राप्तम् । शैलेशीपदस्य प्राप्त्या सर्वेषां कर्मणां नाशः जातः । अनन्तरं तेन सिद्धत्वं प्राप्तम् आसीत् ।एकमासस्य अनशनान्ते ज्येष्ठ-मासस्य कृष्णपक्षस्य त्रयोदश्यां तिथौ भरणी-नक्षत्रे सम्मेदशिखरे भगवतः धर्मनाथस्य निर्वाणम् अभवत् । भगवता सह बहुभिः मुनिभिः अपि मोक्षः प्राप्तः आसीत् [४]।धर्मनाथेन कौमारावस्थायां पञ्चविंशतिसहस्रवर्षाणां, राज्ये पञ्चाशत्सहस्रवर्षाणां, दीक्षायां पञ्चविंशतिसहस्रवर्षाणां च आयुः भुक्तम् । अनेन प्रकारेण तेन सम्पूर्णजीवने एकलक्षं वर्षाणि भुक्तानि आसन् [५]।भगवतः धर्मनाथस्य चिह्नं वज्रम् अस्ति । वज्रं भगवतः धर्मनाथस्य चरणयोः प्रतीकं वर्तते । वज्रेण कठोरतायाः ज्ञानं भवति । अतः अनेन वज्रेण ज्ञायते यत् – “कष्टसमये अपि वज्रम् इव धर्मस्य पालनं कर्त्तव्यम् । विकटपरिस्थितौ अपि धर्मरक्षार्थं कार्याणि करणीयानि” इति । भगवान् धर्मनाथेन अपि अयं सन्देशः एव प्रदत्तः ।', 'आश्रित: - एष: स्\\u200dवयमेव राजा आसीत् पुनश्\\u200dच अस्\\u200dय लघुभ्राता आसीत् महाराजविक्रमादित्\\u200dय: एवं जनश्रुतिद्वारा ज्ञायते ।कश्\\u200dचन् महात्\\u200dमा एतस्\\u200dमै अमृतफलमददात् । एष: तत्\\u200dफलम् अनंगसेनायै प्रददात् । अनंगसेना सेनापतये प्रदत्\\u200dतवती । सेनापति: कांचन् गणिकां दत्\\u200dतवान् । सा गणिका तत्\\u200dफलम् पुन: भर्तृहरये प्रतिदत्\\u200dतवती । अनेन राज्ञ: व्\\u200dयामोह: नष्\\u200dट: अभवत् । तेन स: सन्\\u200dयासं स्\\u200dवीकृतवान् ।', 'भ्राता गौतमबुध्दस्य शिष्यत्वं स्व्यकरोत् अत: कश्चन बुध्दाय अक्रुध्यत् | पूर्वमेव तस्य मनसि बुध्दविषये तिरस्कार: आसीत् | स: वर्धमान: अभवत् | झटिति उत्थाय स: बुध्दस्य पुरत: निन्दाशब्ददानम् कृतवान् | बुध्दस्य शिष्या: तम् अवरोध्दुम् इच्छन्त: आसन् | किन्तु बुध्द: तान् सर्वान् तुष्णीकृतवान् | स: मनुष्य: निरन्तरं कटुवचनानि वदन् आसीत् | बुध्द: क्रुध्येत् किमपि प्रत्युत्तरं कुर्यात् इति स: अमन्यत | किन्तु बुध्द: शान्तचित्त: आसीत् |जामितं भुत्वा स: अपि तुष्णीकृतवान् | तदा बुध्द: तम् अपृच्छत् \"भवत: गृहम् अतिथय: आगच्छन्ति वा ? भवान् आदरसत्कारं करोति वा? तेभ्य: भोजनं पानकं च अर्पयति वा?\"\" भो:, इदानीं भवान् मह्यम् कटुवचनानि दत्तवान् | अहम् न स्वीकृतवान् | अत: तानि वचनानि भवान् एव स्वीकंरोतु | \"', '११ अक्तूबर-दिनाङ्कः ग्रेगोरीयन-पञ्चाङ्गानुसारं वर्षस्य द्विशताधिकचतुरशीतितमं (२८४) दिनम् । लिप्-वर्षानुगुणम् द्विशताधिकपञ्चाशीतितमं (२८५) दिनम् एतत् । एतस्मात् दिनात् वर्षान्ताय ८१ दिनानि अवशिष्टानि ।', 'सरलार्थः - भगवतः नीलकण्ठस्य ताण्डवे मदजलेन पूरितः सन् गभीरः ध्वनिमानः गणेशः मृदघõवदाचरति । तस्मै गणेशाय नमः ।', 'सम्\\u200dबोधने अपि प्रथमा विभक्ति: एव प्रयुज्\\u200dयते । हिन्\\u200dदीभाषायां सम्\\u200dबोधनस्\\u200dयापि पृथकत्\\u200dवं गृह्यते किन्\\u200dतु सम्\\u200dबोधने प्रथमाविभक्\\u200dते: एव प्रयोगस्\\u200dय भवति अत: सम्\\u200dबोधनं तु प्रथमा एव ।', 'सूर्पणखा रावणस्\\u200dय भगिनि वनं गच्\\u200dछति । तत्र श्रीरामं दृष्\\u200dट्वा मोहिता भवति । परिणेच्\\u200dछा प्रस्\\u200dतोति । राम: तस्\\u200dया: अवहेलनां करोति । सा लक्ष्\\u200dमणस्\\u200dय पार्श्\\u200dवे गत्\\u200dवा तदैव इच्\\u200dछा करोति । लक्ष्\\u200dमण: क्रोधं कृत्\\u200dवा तस्\\u200dया: तर्जनं करोति । सा सीतां खादितुं धावति । लक्ष्\\u200dमण: तस्\\u200dय नासिकाकर्तनं करोति । इति', 'सम्पत्कराणि सकलेन्द्रियनन्दनानि साम्राज्यदानविभवानि सरोरुहाक्षि। त्वद्वन्दनानि दुरिताहरणोद्यतानि मामेव मातरनिशं कलयन्तु मान्ये॥ १६॥', '↑ शङ्कुकर्णः पिङ्गलकः कुठार मुखमेचकौ । पूर्णाङ्गदः पूर्णमुखः परहसः शकुनिर हरिः  (..)', \"तदेतेषां यथा बुत्रिप्रकाशो भवति तथा को प्\\u200dयुपायो नुष्\\u200dठीयताम् अत्र च मद्दत्\\u200dतां वृत्ति भुजानानां पण्डितानां पंचशती तिष्\\u200dठति । ततो यथा मम मनोरथा: सिद्धि यान्ति तथा नुष्\\u200dठीयताम्'' इति । तत्रैक: प्रोवाच - 'देव द्वादशभिर्वषैर्व्\\u200dयाकरणं श्रूयते, ततो धर्मशास्\\u200dत्राणि वात्\\u200dस्\\u200dयायनादीनि । एवं च ततो धर्मार्थकामशास्\\u200dत्राणि ज्ञायन्\\u200dते । तत: प्रतिबोधनं भवति ।'' अथ तन्\\u200dमध्\\u200dयत: सुमर्तिर्नाम सचिव: प्राह - ' अशाश्\\u200dवतो यं जीवितव्\\u200dय: विषय: । प्रभूतकालज्ञेयानिशब्\\u200dदशास्\\u200dत्राणि । तत्\\u200dसंक्षेपमात्रं शास्\\u200dत्रं किंश्चिदेतेषां प्रबोधनार्थं चिन्\\u200dत्\\u200dयतामिति उक्\\u200dतंच यत-\", 'अपादानादिकारकै: अविवक्षितम् अकथितमिति कथ्\\u200dयते । इत्\\u200dयुक्\\u200dते यत्र अपादानादिकारकाणाम् अर्थ: व्\\u200dयुत्\\u200dपद्यमान: सन्\\u200dनपि कर्तारं तस्\\u200dय प्रयोग: अभीष्\\u200dट: न भवतु तत अ\\u200dकथितम् इति कथ्\\u200dयते ।एतेषां अकथितधातूनां संख्\\u200dया  अस्ति । एतेषां समानार्थिशब्\\u200dदानामपि अकथितसंज्ञा एव भवति, तै: सह चापि कर्मकारकत्\\u200dवं विधीयते ।', 'समुत्कर्षनिःश्रेयसस्यैकमुग्रं परं साधनं नाम वीरव्रतम् तदन्तः स्फुरत्वक्षया ध्येयनिष्ठा हृदन्तः प्रजागर्तु तीव्रानिशम् ।विजेत्री च नः संहता कार्यशक्तिर् विधायास्य धर्मस्य संरक्षणम् । परं वैभवं नेतुमेतत् स्वराष्ट्रं समर्था भवत्वाशिषा ते भृशम् ।।३||\"', ' समासोक्तिरित्येतावती समासोक्तिः । समासे सत्यपि अन्यप्रतीतिमुद्दिश्य अन्यस्योक्तिरन्योक्तिरिति तयोर्भेदः ।तत् त्रेधापि पुनस्त्रेधेत्युक्तम् । तत्त्रैधमेवंविधमित्याह आधिकारिकेति । इतिवृत्तं प्रथमं त्रिधा आधिकारिक-द्विविधप्रासङ्गिकभेदात् । पश्चादपि प्रख्यातम्, उत्पाद्यम्, मिश्रमिति त्रिधेत्यर्थः । पाश्चात्यत्रैधं विवृतं प्रख्यातमितिहासादेरिति । इतिहासात् प्रख्यातकथातः प्रख्यातम्, लोकतः प्रख्यातमिति प्रख्यातमनेकविधम् । यत्रेतिवृत्तं कविबुद्ध्यैव कल्प्यते तदुत्पाद्यम् । यत्र प्रख्यातोत्पाद्ययोः संमिश्रणान्मिश्रत्वं भवति तन्मिश्रमितिवृत्तम् । दिव्यमर्त्यादि भेदतस्त्वितिवृत्तभेदस्य न पर्यवसानमित्याह नान्त इति । किंचिदितिवृत्तं शुद्धदिव्यं, किंचिच्छुद्धमर्त्यं, किंचिद्दिव्यमर्त्यमित्येवंविधत्वादनन्त इत्यर्थः । निगदव्याख्यानमिति । यत्र पाठ एव व्याख्यानं नान्यत् तिरोहितं किंचित् तन्निगदव्याख्यानमिति ।अनेकशब्दस्य एकस्मादन्यद् अनेकमिति व्युत्पत्तिमङ्गीकृत्याप्याह द्वयनुबन्धं वेति । अर्थकामसहितो धर्मः कार्यम् । धर्मकामसहितोऽर्थः कार्थम् । धर्मार्थसहितः कामः कार्यमिति नेयम् ।', 'गुरुः कथं गुरुर्भवति? यतो गुरोः ज्ञानं गुरु भवति । ततस्स गुरुर्भवतीति गुरवो वदन्ति । केषाञ्चित् तु लघु भवति । ततस्ते गुरवो एव न वर्तन्त इति सर्वे कुशलाश्सिष्या मन्यन्ते ॥', 'कालहस्तिक्षेत्रस्य समीपे एकं वनम् आसीत्। तत्र एकं शिवलिङ्गम् आसीत्। तस्य दैनिकपूजा न आसीत्। एकैकस्मिन् मासे द्विवारं कश्चन ब्राह्मणः तत्र गत्वा पूजां करोति स्म।एकस्मिन् दिने कश्चन अनागरिकः व्याधः तत्र आगतवान्। तस्य नाम कण्णप्पः। शिवलिङ्गे तस्य विशेषभक्तिः आसीत्। तस्मात् कारणात् सः प्रतिदिनं तत्र गत्वा पूजां करोति स्म। लिङ्गस्य आहारार्थं फलानि ,मूलानि च अर्पयति स्म। सः व्याधः। तस्मात् यत् भक्ष्यं सः खादति स्म तत् अपि अर्पयति स्म। कः तस्य आहरः। मृगमांसम् एव।सः प्रतिदिनं पर्णद्वयेन मांसं गृहीत्वा मन्दिरम् आगच्छति स्म। प्रथमतः मुखे जलं गृहीत्वा तेन लिङ्गं सिञ्चति स्म। सः एव कण्णप्पस अभिषेकक्रमः। मुखतः निस्सृतं जलम् अशुद्धम् इति सः न जानाति स्म। अभिषेकस्य अनन्तरम् एव सः मांसखण्डान् शिवाय अर्पयति स्म।एकदा अर्चकः तत्र आगत्य लिङ्गस्य समीपे स्थितानि अशुद्धानि वस्तूनि दृष्टवान्। सः महान्तं दुःखम् अनुभूतवान्। लिङ्गं शुद्धीकृत्य पुष्पाणि फलानि च अर्पितवान् । अर्चकस्य गमनानन्तरं कण्णप्पः यथाक्रमम् आगत्य लिङ्गाय मांसं समर्पितवान्। एवं मासाः गताः ।एकस्मिन् समये व्याधेन कृताम् अनुचितां पूजां दृष्ट्वा अर्चक्ः द्ःखितः अभवत्। तदा ईश्वरः तस्य सान्त्वनम् एवं कृतवान् –“ हे ब्राह्मण। एकः भक्तः मम पुजाम् इत्थं करोति। चिन्ता मास्तु। अधुना अपि सः आगमिष्यति। वृक्षस्य पृष्टतः स्थित्वा तस्य कार्यं पश्यतु।“ब्राह्मणः तथैव कृतवान्। कण्णप्पः आगतवान्। प्रथमम् उच्छिष्टेन जलेन लिङ्गं सिञ्चितवान्। तदनन्तरं मांसखण्डान् अर्पितवान्। तदा लिङ्गस्य वामात् नयनात् रुधिरं निस्सृतम् । कण्णप्पः तत् दृष्ट्वा लिङ्गस्य नेत्रव्याधिः इति चिन्तितवान्। सपति बाणेन स्वस्य एकं नयनम् उध्दृत्य तत् लिङ्गस्य वामभागे निक्षिप्तवान्। सपदि लिङ्गस्य दक्षिणात् नयनात् रुधिरम् आगतम्। कण्णप्पः स्वस्य एकं पादं लिङ्गस्य दक्षिणे नयने स्थापितवान्। तदनन्तरं स्वस्य अन्यत् नयनम् अपि उद्धर्तुम् उद्युक्तः अभवत्। तस्मिन् समये ईश्वरः स्वरूपम् आदाय तस्मै आशीर्वादं दत्तवान्। कण्णप्पस्य अन्यत् नेत्रम् अपि प्रतिदत्तवान्।', ' कश्चिदादर्शितः क्रम इत्यपि पाठः । तत्र दुष्करमार्ग विषयेऽपि क्रमः प्रकारः कश्चित् कोऽपि संक्षिप्तः आदर्शित इति योज्यम् ।पुनः अथ प्रहेलिकानां तद्रूपाणां वा प्रकाराणां विकल्पानां गतिः स्वरूपं लक्षणं लक्ष्यं च, उद्दिश्यते प्रतिपाद्यते ॥गोष्ठीनामनेकविधत्वात् क्रीडारूपाः प्रीतिस्वभावा रसवत्यो या गोष्ठ्यः समवायाः काव्यालापरूपा विदग्धानां ता एव सुखेन कालप्रेरणारूपत्वाद् विनोदाः तेषु क्रीडागोष्ठीविनोदेषु । तज्ज्ञैः प्रहेलिकावेदिभिः सह आकीर्णे जनसंबाधे स्थाने क्वचिन्मन्त्रणे गुप्तभाषणे तद्विदामेव तत्र गूढार्थानां प्रहेलिकानां रहस्यभूतार्थप्रतिपत्तिः । इतरेषां तत्र सन्निहितानामपि किमिदमुच्यत इति तदनवगमात् आकीर्णेऽपि मन्त्रणं प्रहेलिकाभिः साध्यते । [सामर्थ्यं चेद्] ज्ञायतां किमस्माभिरुच्यत इति व्यामोहने तत्त्वानिश्चयादाकुलीकरणे, नर्मरूपे वापि विषये । चैवेत्यपि पाठः । सहोपयोगेन प्रयोजनेन वर्तत इति सोपयोगा उपकारिण्यः । ततस्ता अप्यलङ्कारवत्', 'दीप्तमूर्जितं साटोपमेतदिति मन्यमानैरपरैः पौरस्त्यैः कृच्छ्रोद्यं दुर्वचं कष्टोच्चारणमसुकुमारतरमपि काव्यं बध्यते प्रयुज्यते न केवलसुकुमारमात्रमित्यपिंशब्दः । भूम्ना प्रायः । ततश्च सुकुमारमपि किंचिदुष्णमधुन्यायेन येनोपयुज्यत इति सूचयति तदुदाहरति । न्यक्षेण निःशेषेण क्षपितः निहतः क्षणात् सपदि स्तोकेन कालेनेत्यर्थः । क्षत्रियाणां राज्ञां पक्षो वर्गः परशुरामेणान्येन वा केनचिदिति गम्यते । नन्वेतद्विवक्षितं कृच्छ्रोद्यमात्रं तूदाहृतमिति यथा तादृशमित्यर्थः ॥अर्थस्य काव्याभिधेयवस्तुनो नेयत्वं शब्दतोऽर्थतो वाप्रतीतिरन्यथावगमः स्यात् । गत्यन्तराभावात् । यद्वक्ष्यति—न हि प्रतीतिः सुलभा शब्दन्यायविलंघिनी । इति ।नेयत्वभेदमनूद्यार्थव्यक्तिर्विधीयते । तदुदाहरति । हरीत्यादि, हरिणा वराहरूपधारिणा विष्णुना पृथिवी भूरुद्धृता समुत्तारिता उदधेः समुद्रात् । किंविशिष्टात् । खुरैर्महावराहस्येत्यर्थाद्गम्यते । चरणाग्रैः क्षुण्णानां चूणितानां नागानामुरगाणामसृजा रुधिरेण लोहितादरुणात्', 'इतीदृशं गौणं हृद्यम् अतिसुन्दरम् । अहृद्यं तु ग्राम्यं पुनरुच्यते—निष्ठीवति वधूरिति सचेतनायाः ष्ठीवनं मुख्यं प्रसिद्धमेव । एकधर्मसमाधिरयं दर्शितः । युगपत्', ' अस्मिन् त्रिविधेऽपि वस्तुनि सूच्यदृश्ययोः व्यवस्थामुक्त्वा श्राव्यं पश्चाद् वक्ष्यन् सूच्यस्य वस्तुनः सूचनप्रकारं प्रतिपादयति अर्थोपक्षेपकैरित्यादिना ।', 'अत्रोक्तेष्वङ्गेषु अवयवेषु यैः कैश्चिद् यथासम्भवं तु मधुपानकुमारोदयपर्वतवर्णनादिभिर्न्यूनं रहित[म]पि, न के[व]लं पूर्णं काव्यं, महाकाव्यं न वर्ज्यते सद्भिरुपादीयत इत्यर्थः । न दुष्यतीत्यपि पाठः । अस्तु स एव । अस्योत्सर्गस्यापवादमाहयदीत्यादि । उपात्तेषु [गृहीते]षु सम्पत्तिर्विभूतिः शब्दार्थसाद्गुण्यलक्षणा । तद्विदः तां काव्यसम्पत्तिं ये विदन्ति तान् पुरुषान् आराधयति रञ्जयति यदि, तदा नवर्ज्यते । अर्थोपात्तान्यङ्गानि । यद् वि[गतार्थं] तद् हेयमित्यर्थाद् गम्यते ।अत्रेदं चिन्त्यते । कथमत्र क्रमः । किं पूर्ववर्णितेन नायकेन रिपोर्जयात् नायकस्योत्कर्षः कथ्यते । अथ प्राग्वर्णि[तस्य रि]पोर्नायकेन जयात् तदुत्कर्षः ख्याप्यत इति । अत्र भामहः पूर्वकमेव क्रममिच्छति, द्वितीयं तु द्वेष्टि—ना[यकं प्रति]पक्षं प्राक् प्रथममुपन्यस्याभिधाय गुणतो गुणैः शौर्यादिभिरभिलक्षितं नायकं पूर्व वर्णयित्वेत्यर्थः । तेन पूर्ववर्णितेन नायकेन विद्विषां विपक्षाणां निराकरणमभिभ[वः पराज]यः कथ्यत इति एष मार्गः क्रमः प्रकृत्या सुन्दरः शोभनः । स्वरूपसिद्ध ऋजुरयं क्रम इति मन्यते ॥', 'सूयथपररस्पन्दाददकं यदा िवषयीकरोित तदा सूयथपररस्पन्दाददना घटादेाः सम्बन्धो वाच्याः। स च सम्बन्धाः संयोगाददनथāīāā   ṇ-ā-बहुिभरथलापैाः दकम् , त्रयलोके सचराचरे । यद् ककिचद् वस्तु तत्प्सवथम् , गिणतेन् िबना न िह ॥ ṛ    ā  अस्या यदष्टादश संिवभज्य िवद्ााः श्रुतीाः दध्रतुरधथमधथम्। कणाथन्तरुत्प्कीणथगभीररे खाः कक तस्य संख्यैव नवा नवांकाः।।', 'गिणतं ििरकारम्-रािशगिणतं क्षेत्रगिणतं। अनुपातकु ट्टाकारादयोगिणतिवशेषााः रािशगिणतेऽिभिहतााः। श्रेढीच्छायादयाः', '(आयथभटीय ४/११-१४)-मेरुयोजनमात्राः रभाकरो िहमवता पररिक्षप्ताः। नन्दनवनस्य मध्ये रत्नमयाः सवथतो वृत्ाः॥११॥', 'स इमााँल्पलोकनसृजत । अम्भो मरीचीमथरमापोऽदोऽम्भाः परे ण ददवं द्ौाः रितष्ान्तररक्षं मरीचयाः पृिथवी मरो या', 'इित सात्प्वतीया िष्टृ दृश्ययोाः सङ्कषथणमहिमत्प्यिभमान लक्षणं यं सङ्कषथणिमत्प्याचक्ष्यते॥१॥ यस्येदं िक्षितमण्डलंकू मथ पुराण (१/४३)-जम्बूिीपाः समस्तानां िीपानां मध्यताः शुभाः। तस्य मध्ये महामेरुर्ध्नवश्रुताः कनकरभाः॥६॥', 'शं नो िमत्राः शं वरुणाः शं नो भवत्प्ययथमा। शं नो इन्िो बृहस्पिताः शं नो िवष्णुरुरुिमाः (ऋग् वेद १/९१/९)तस्य अश्वस्य श्वेतस्य) रुक्त्माः पुरस्ताद् भवित। तदेतस्य रूपं दियते य एष (आददत्प्याः) तपित। (शतपथ ब्राह्मण', '()    ऋिषभयाः िपतरो जातााः िपतॄभयो देव दानवााः । देवेभयश्च जगत्प्सवं चरं स्थाण्वनुपूवथशाः॥ (मनुस्मृित, ३/२०१)()   Ṛṣ   =  असिा ऽइदमग्र ऽआसीत् । तदाहाः – कक तदासीददित । ऋषयो वाव तेऽग्रेऽसदासीत् । तदाहुाः-के ते ऋषय इित। ते   द्ौाः शािन्तरन्तररक्षं शािन्ताः पृिथवी शािन्तरापाः शािन्तरोषधयाः शािन्ताः । वनस्पतयाः शािन्तर्ध्नवश्वेदेवााः', 'इवश्च वच्च यथा च ते शब्दाश्चेति विग्रहः । समाननिभसन्निभाः पूर्ववच्चार्थः । शब्दा इति वक्ष्यमाणमपेक्ष्य पुंस्त्वमिति ॥ तुल्यादिष्वप्यनन्तरो[क्तेषु तथैव] वाच्यमिति । सदृशादिकमपि पूर्ववत् सुगममिति ॥ सलक्षणादीनामपि सैव रीतिः ॥ आदिशब्देन बहुजादिपरिग्रहः ।इत्यादि च लक्ष्यमालक्ष्यमिति ॥ सवर्णेत्यादि । ये चान्यूनं सममर्थं वदन्ति सधर्मसाधारणसच्छायादयोऽनुक्ताः तेऽपि शब्दाः सादृश्यसूचिन इत्यवेक्षणीयम् । शशाङ्क इव वदनं यस्याः सा तथा । आदि शब्देनोत्पलाक्ष्यादिपरिग्रहः । तेषु प्रयोगेषु समासश्च बहुव्रीहिरन्यपदार्थः । सादृश्यसूचक इत्यपेक्षमिति ॥ स्पर्द्धत इत्यादि सुगममिति । एते सर्वे शब्दा यथोक्ताः सादृश्यम् उपमानोपमेययोः साम्यं सूचयन्ति व्यञ्जयन्तीति सादृश्यसूचिनः प्रतिपत्तव्या इति उपमाप्रपञ्चः ॥उपमैव यथोक्तलक्षणा रूपकमिष्यते तज्ज्ञैः । न कश्चित् तर्हि विशेषः तयोर्नाममात्रं भिद्यत इत्याह—तिरोभूतभेदेति । तिरोभूतोऽप्रकटो भेदो नानात्वम् उपमानोप-', 'मनुजदेहमिमं भुवि दुर्लभं समधिगम्य सुरैरपि वाञ्छितम् । विषयलंपटतामपहाय वै भजत रे मनुजाः कमलापतिम् ॥४॥न वनिता न सुतो न सहोदरो न हि पिता जननी न च बान्धवाः । व्रजति साकमनेन जनेन वै भजत रे मनुजाः कमलापतिम् ॥५॥', 'ईश (उपनिषद्) । केन (उपनिषद्) । कठ (उपनिषद्) । प्रश्न (उपनिषद्) । मुण्डक (उपनिषद्) । माण्डुक्य (उपनिषद्) । तैत्तिरीय (उपनिषद्) । ऐतरेय (उपनिषद्) । छान्दोग्य (उपनिषद्) । बृहदारण्यक (उपनिषद्) । ब्रह्म (उपनिषद्) । कैवल्य (उपनिषद्) । जाबाल (उपनिषद्) । श्वेताश्वतर (उपनिषद्) । हंस (उपनिषद्) । आरुणेय (उपनिषद्) । गर्भ (उपनिषद्) । नारायण (उपनिषद्) । परमहंस (उपनिषद्) । अमृत-बिन्दु (उपनिषद्) । अमृत-नाद (उपनिषद्) । अथर्व-शिर (उपनिषद्) । अथर्व-शिख (उपनिषद्) । मैत्रायणि (उपनिषद्) । कौषीताकि (उपनिषद्) । बृहज्जाबाल (उपनिषद्) । नृसिंहतापनी (उपनिषद्) । कालाग्निरुद्र (उपनिषद्) । मैत्रेयि (उपनिषद्) । सुबाल (उपनिषद्) । क्षुरिक (उपनिषद्) । मन्त्रिक (उपनिषद्) । सर्व-सार (उपनिषद्) । निरालम्ब (उपनिषद्) । शुक-रहस्य (उपनिषद्) । वज्र-सूचिक (उपनिषद्) । तेजो-बिन्दु (उपनिषद्) । नाद-बिन्दु (उपनिषद्) । ध्यानबिन्दु (उपनिषद्) । ब्रह्मविद्या (उपनिषद्) । योगतत्त्व (उपनिषद्) । आत्मबोध (उपनिषद्) । परिव्रात् (उपनिषद्) । त्रि-षिखि (उपनिषद्) । सीतोपनिषद् (उपनिषद्) । योगचूडामणि (उपनिषद्) । निर्वाण (उपनिषद्) । मण्डलब्राह्मण (उपनिषद्) । दक्षिणामूर्ति (उपनिषद्) । शरभ (उपनिषद्) । स्कन्द (उपनिषद्) । महानारायण (उपनिषद्) । अद्वयतारक (उपनिषद्) । रामरहस्य (उपनिषद्) । रामतापणि (उपनिषद्) । वासुदेव (उपनिषद्) । मुद्गल (उपनिषद्) । शाण्डिल्य (उपनिषद्) । पैंगल (उपनिषद्) । भिक्षु (उपनिषद्) । महत्-शारीरक (उपनिषद्) । योगशिखा (उपनिषद्) । तुरीयातीत (उपनिषद्) । संन्यास (उपनिषद्) । परमहंस-परिव्राजक (उपनिषद्) । अक्षमालिक (उपनिषद्) । अव्यक्त (उपनिषद्) । एकाक्षर (उपनिषद्) । अन्नपूर्ण (उपनिषद्) । सूर्य (उपनिषद्) । अक्षि (उपनिषद्) । अध्यात्मा (उपनिषद्) । कुण्डिकोपनिषद् (उपनिषद्) । सावित्रि (उपनिषद्) । आत्मा (उपनिषद्) । पाशुपत (उपनिषद्) । परब्रह्म (उपनिषद्) । अवधूत (उपनिषद्) । त्रिपुरातपनोपनिषद् (उपनिषद्) । देवि (उपनिषद्) । त्रिपुर (उपनिषद्) । कर (उपनिषद्) । भावन (उपनिषद्) । रुद्र-हृदय (उपनिषद्) । योग-कुण्डलिनि (उपनिषद्) । भस्मोपनिषद् (उपनिषद्) । रुद्राक्ष (उपनिषद्) । गणपति (उपनिषद्) । दर्शन (उपनिषद्) । तारसार (उपनिषद्) । महावाक्य (उपनिषद्) । पञ्च-ब्रह्म (उपनिषद्) । प्राणाग्नि-होत्र (उपनिषद्) । गोपाल-तपणि (उपनिषद्) । कृष्ण (उपनिषद्) । याज्ञवल्क्य (उपनिषद्) । वराह (उपनिषद्) । शात्यायनि (उपनिषद्) । हयग्रीव (उपनिषद्) । दत्तात्रेय (उपनिषद्) । गारुड (उपनिषद्) । कलि-सण्टारण (उपनिषद्) । जाबाल(सामवेद) (उपनिषद्) । सौभाग्य (उपनिषद्) । सरस्वती-रहस्य (उपनिषद्) । बह्वृच (उपनिषद्) । मुक्तिक (उपनिषद्)', 'बलिः सुराञ्जेतुमनाः प्रवृत्तः सैन्येन युक्तो महता प्रतस्थे ॥ ध्वजातपत्रैंर्गगगनाबुराशेस्तरङ्गविद्युत्स्मरणं प्रकुर्वन ॥११॥', '\"अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः\" \"ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्ता\" दित्याद्याः श्रुतयस्तदर्थश्र्च सदित्यस्तिमात्रं बोध्यते ।शुद्धीविद्योपासनया च लभ्यते तत्र प्रमाणानि यथा \"आचार्यवान्पुरुषो वेद\" ‘यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ’‘श्रद्धावॉंल्लभते ज्ञानं’ ‘ज्ञानिनो लभन्ते मोक्ष’ मित्याद्याः श्रुतिस्मृतयोऽपि बहुशः गायन्ति मोक्षधर्मान् ।', \"अस्माकं देशः १९४७ तमस्य वर्षस्य 'अगस्त'-मासस्य पञ्चदशे दिनाङ्के स्वतन्त्रम् अभवत् । परन्तु तदानीं अस्य किमपि स्वकीयं संविधानं न आसीत्। अतः डॉ राजेंद्रप्रसाद महोदयानाम् अध्यक्षतायां संविधाननिर्माणाय एकस्याः परिषदः स्थापना अभवत। यदा संविधाननिर्माणकार्यं समाप्तम् अभवत् तदा संविधानम् अङ्गिकृत्य देशे १९५० तमे वर्षे जनवरीमासस्य २६ दिनाङ्के भारतदेशं प्रजाप्रभुत्वराष्ट्रामिति धोषितवन्तः। अतः अयं दिवसः बहुमहत्वपूर्णः विद्यते।अस्मिन् दिवस सर्वासु शिक्षण-संस्थासु ध्वजोत्तोलनं भवति, विविधाः कार्यक्रमाः आयोज्यन्ते, राष्ट्रगानं गीयते, मिष्टान्नादीनां वितरणं च क्रियते। सर्वेषु अद्भुतः आनन्दः, उत्साहः, देशभक्तिश्च दृश्यते। अयं उत्सवः दिल्लीनगरे महता उल्लासेन हर्षेण च सह मान्यते। अस्मिन दिवसे राष्ट्रपतिः राष्ट्रस्य नाम्ना संदेशं प्रसारयति। अस्य उत्सवस्य सर्वेपि कार्यक्रमाः रेडियो-दूरदर्शन-प्रभृतियन्त्राणां मध्यमेन समग्रेपि देशे श्रव्यन्ते दर्श्यन्ते च।\", 'कलापिनां वर्गमुत्कण्ठयति उद्ग्रीवयति मेघानां माला यूनां च मानसं मकरध्वजः उत्कण्ठयति पर्युत्सुकयति अद्य प्रावृषि । पदावृत्तेरिदमुदाहरणम् । पदस्यैवोत्कण्ठयतीत्यस्यावृत्तेः । अर्थस्य तु भेदादयमप्यर्थो दीपकेन परिदीप्यते । तद्यथा—विश्वं जगत् जित्वा अत्र महीमण्डले अद्य च अधुना अवरोधनैः अन्तःपुरसुन्दरीभिः सह भवान् विहरति रमते । तव रिपुवर्गो दिवं स्वर्गं तवासिधारापथेन गतः सह अप्सरोभिः दिव्याङ्गनाभिः सह विहरति इत्युभयावृत्तिर्निदर्शिता, विहरति इत्यर्थस्य पदस्यावृत्तेरिति ॥प्रतिषेधस्योक्तिर्वचनमित्यनूद्य आक्षेप इति विधीयते । स च त्रिधा त्रिभिः प्रकारैस्तावद् भिद्यते । कथम् । त्रयोऽतीतानागतवर्तमानाः कालास्त्रैकाल्यम् । तस्या पेक्षया', 'उत्तरप्रदेशस्य सुदंरा, छत्तीसगढस्य कमलरेखापांडे, गुर्जरप्रदेशस्य रमीलाबेन: राजस्थानस्य जैतून:, देहल्या: आरती- एतासाम् युवतीनाम् मध्ये त्रिविधा समानता अस्ति। प्रथमा एतासाम् आवासस्य द्वितीया एतासाम् कर्मठता तृतीया एतासाम् कृते प्रदत: सम्मान:। ता: पुरा कदापि न मिलितवन्ति। न कोऽपि परिचय:। ता: सर्वा: कारावासे बन्धा: सन्ति। आजीवनस्य कारावासस्य बन्धका: सन्ति। कठोरलौहदण्डमध्ये एतासां एक: राग: अस्ति- जीवनं मूल्यविहिनं नास्ति। सर्वस्मै एतम् उपयोगित्वं सिद्धं करणीयम्। एता: सर्वा: स्त्रिय: विगतेभ्यः तृतीयेभ्यः वर्षेभ्यः देशस्य कारावासस्य स्त्रीणाम् कृते समर्पित: स्वलक्षणे अद्वितीयस्य प्रकारस्य सम्मानस्य ‘तिनका-तिनका वंदिनी’ इति पुरुस्कारस्य विजेता: सन्ति।इयम् सुंदरा अस्ति। षष्टि: वर्षीया सा प्रायश:। लखनऊप्रदेशस्य ‘नारी-बंदी-निकेतन’ इति तस्या: आवास:। किंतु पंचविंशति: वर्षात् सा कारावासे अस्ति। स्वकीया ज्येष्ठा भगिन्या सह। आरंभिका: वर्षा: अश्रुपूर्णा: प्रतीक्षारता: आसन्। पुन: एके दिवसे तस्य समयस्य कारावासस्य अध्यक्षा दर्षितामिश्रा तां कारावासस्य कक्षायाम् वसन् एव जीवनं नवदिशायाम् प्रदातुं परामर्शं दतवती, तत् एव परामर्शं तु चमत्कारः सिद्धं अभवत्। सुंदरा कारावासस्य पार्श्वे स्थितस्य भूखण्डस्य सिंचनम् खननम् च प्रारभं अकरोत्। अष्टादशमासस्य परिश्रमस्यानन्तरम् तया हरितशाकक्षेत्ररुपेण रुपांतरणम् कृतम्। अधुना सम्पूर्ण: कारावास: तस्या: एव उत्पादितस्य शाकस्य उपरि खाद्यनिर्भर: अस्ति। इदं तु रोचकतरं अस्ति यत् अद्य अस्य शाकस्योपरि एव पुरुषकारागारस्य महनसोऽपि निर्भर: जात:।कश्चित्कालपूर्वं अहम् लखनऊप्रदेशं गतवती। अहम् सुंदरां द्रष्टुकाम: आसम्। इदं संभव: जात:। यदा अहम् तं अपश्यम् तदा सा स्ववेदना वर्णनक्रमे भूयोभय: माम् इमानि शाकानि अदर्शयत् यानि तया वर्धयन् आसन्। यद्यपि मानवाधिकारायोगेन न लब्ध: समय: अत्र आगच्छतुं नाऽपि केनापि सुंदरायाः मनोबलं वर्धनं कृतम् तथापि सा स्वकार्ये संलग्ना अस्ति। इदं तु अविश्वस्नीयं यत् एका महिला स्वअन्त:करणात् युद्धं कृत्वा, स्वसर्वस्वं पराजित्वा अपि पुन: सामर्थ्यं प्राप्य सर्वेभ्य: अन्नदाता भवितुम् अर्हति। सुंदरा सर्वेषु स्निह्यति कारागारे उपस्थितेषु च तस्याम् महिलायाम् या कस्यामपि अवस्थामत्रैवास्ति।तिहाडकारागारे बद्धा आरती नामिका कश्चित अस्ति। २०१३ वर्षे मम ‘तृणम् तृणम् तिहाड़’ इति पुस्तकस्य लेखनम् आरम्भकृतवती तदा कवित्रिय: आवश्यकता आसीत् तस्मिन् क्रमे आरत्या सह परिचय: जात:। आरती प्राणहननदण्देकारागारे अस्ति। सा हरियाणाराज्यस्य यमुनानगरस्य निवासिनी अस्ति तस्याः पितु: अभियांत्रिक: अस्ति च माता चिकित्सिकास्ति। त्रयभ्रातृभगिनिषु सा अनुजा अस्ति। पति: सहपाठी आसीत्। एकादशवर्षीयस्य पुत्र: मृत्यं प्राप्तवान् यतोहि चिकित्सकेन तिथिरहितमौषधं दत्तम्। कालान्तरे तस्या: पतिरपि मृत्युं प्राप्तवान् च तस्याः जीवनपरिवर्तितम्। अत्र आगमनान्तरं सर्वे कुटुम्बा: अपि पृथक्कीभूता: । विवाहकाले मातृपक्षस्य सदस्यै: उक्तम् यत् ‘अत्र.आगन्तुमिच्छति चेत् प्रसन्नतया आगच्छतु नोचेत् मागच्छ’। अधुना परिवारे तस्या: कनिष्ठिकां पुत्रीं प्रति उत्तराधिकारधनं विषये विवाद: अस्ति। तस्याः पुत्री न जानाति यत् तस्या: पितु: मृत्यं प्राप्तवान्। सा इति जानाति यत् तस्या: मातुः कारागरे अनाथान् बालकान् पाठयति, केवलं द्विधा वा त्रिधा सा विगतवर्षेषु कारागरे आगतवती। सम्प्रति तस्या: पुत्री अपि तां मेलितुम् नागच्छति। पुत्री: पुन: पुन: कारागरे आगमिष्यति च प्रश्ना: करिष्यति इति विचिंत्य सा सम्प्रति एकाकी अभूत्। आरत्या: कविताया: ‘तृणम् तृणम् तिहाड़’ महत्त्वपूर्णभागं जातम्। कालांतरे इदं पुस्तकं ‘लिम्काबुक’ अभिलेखे संग्रहितम्।अनंतरं मम गीतं ‘तृणम्- तृणम् तिहाड़’ अपि संग्रहितम्। अस्य ध्वनिसंग्रहणम् गृहमंत्रिणा अनावरितं च चित्रसंग्रहणम् लोकसभाध्यक्षेन सुमितामहाजनेन अनावरितम्। परिबद्धाभिः पुरुषमहिलाभि: सह आटॾ्कनं अस्य गीतस्य सौंदर्यं च आरत्या: ऊर्जा दर्शनीयासीत्।आरती अधुनापि कारागरे अस्ति। कविता: तस्या: जीवनस्य संजीवनी अस्ति। सा कारागरे सर्वान् लेखनार्थं प्रेरयति। ‘तृणम् तृणम् तिहाड़म्’ इति पुस्तके प्रकाशितं तस्या: छायाचित्रं च कविता कारागारस्य प्रत्येकस्य नूतनस्य बद्धस्य आशा अस्ति। सर्वोत्तमस्य जीवनस्य विश्वास: अस्ति।उत्तरप्रदेशस्य कारागारस्य अर्चनादासः, वर्षारविदासः च फामिदा, पश्चिमबंगालस्य मालतीमंडलः, चण्डीगढस्य कारागारस्य रेखा च सुमनबंसलः इत्यादि: अनेका: महिला: कारागारं स्वभाविकरुपं स्वीकृतम्। ताभि: इत: एव नूतन जीवनं आरम्भितम् किंतु बाह्यसंसारेभ्य: च अयं संसार: महत् रुपेण पृथकः अस्ति। सम्प्रति शीर्षन्यायालयस्य त्रिसदस्यीया समिति: महिला: प्रति विशिष्टं प्रयत्नं दृष्टि: च स्वीकृतवान् अपि च न्यायमूर्ति: मदन. बी. लोकूरः अपि विशेषा दृष्टि: स्वीकृतवान् तथापि समाजन्यायालयो: मध्ये महत् अन्तरमस्ति। इति दृश्यं सर्वे जानन्ति। महिला: जानन्ति यत् कारागारात् बहिर्गमने जीवनयापनं सरलं न विद्यते ता: तासाम् नूतनं स्वरुपं धारणीयं भविष्यति। तथापि ता: कारागरे स्ववर्तमानभविष्ययो: मध्ये संवादं स्थापयन्ति। अतीतविस्मरणं सामान्यं न वर्तते तथापि भविष्यदर्शनम्अपि च असंभवं नास्ति। ता: आत्मानं स्वयमेव स्वदिवाकरो भूत्वा प्रेरयन्ति प्रकाशयन्ति च।आम्! बहुधा कारागरं प्रदर्शनीस्थलं भवति। तत्र परिधानप्रदर्शनमायोज्यते उतवा कारागरं जानय, दर्शनम् करणीयम् इत्यादय: पर्यटनयुक्तय: अवहरति चित्तम् विना चिन्तनेन यत् बद्धा: प्रदर्शनार्थं न सन्ति। चलचित्रेषु अपि कारागारं प्रति संवेदना दृश्यते परंच तत् तु धनोपार्जनस्य साधनरुपेण प्रयोग: भवति। तदा एता: बद्धा: महिला: स्वप्रति परिवंचना अनुभवन्ति। केन संवाद: भवेत् न कश्चित् सहृदयश्रोतारः अस्ति न च अभिव्यक्तारस्य स्वतन्त्रता अस्ति अत्र। चेद् कारागारस्य नियम- प्रनियमस्य निर्माणकाले कासांश्चित बद्धायानाम् मतम् अपि स्वीक्रियेत् उतवा ये ता: तान् प्रति चिन्तयन्ति तेषाम्/ तासाम् अपि मत् स्वीक्रियेत् तदा स्थितय: जीवनयोग्या: उत्तमा: भविष्यन्ति।तथापि कारागारं सर्वदा भविष्यति। मताधिकाररहित: अन्ते उत् वा अधो स्थित: कारागारस्य अस्तित्वम् अस्ति च तेषु: बद्धा: प्राणधारका: सन्ति। अहं देशस्य कारागराणि नियमितरुपेण गच्छामि। तत्र एक: प्रकाशरहित: भाग: अस्ति। तत्र प्रकाशकरणीयम्। अत्र बद्धानाम् जीवनम् अनेकेषु भागेषु विभक्तमस्ति तथापि केचित् काश्चित् सन्ति ये नूतनं जीवनमिच्छन्ति। एतेषां तथ्यं सत्यं श्रोतुम् न हि कश्चित् साहसिक: अस्ति। सम्भवतः कालोऽपि न।(डाँ वर्तिका नन्दा कारावासस्य सुधारिका अस्ति। सा देशस्य  संख्यकेषु कारावासेषु अमानवीयस्य स्थितेः संबंधे शीर्षन्यायालये संबंद्धितस्य याचिकायाः प्रक्रियायाः भागिनी अस्ति। नैयायिकाः एम. बी. लोकुरः च दीपकगुप्तायाः समित्या कारावासेषु महिलानाम् बालक-बालिकानाम् स्थितेः आकलनार्थं अस्मिनैव प्रक्रियायां तस्याः', 'उत्तमादिभावश्चेति । यदि हि गुणसंख्योपचयापचयभावेन उत्तमादिभावो भवेत् तर्हि सर्वेषां नायकानां न भवेत् । अनुनायकादिभावो हि गुणसंख्यापचयेनैव । ततो गुणाद्यतिशयतारतम्येनैव उत्तमादिभाव इत्यर्थः ।', 'औं आं र्\\u200dहीं क्रौं । अं यं रं लं वं शं षं सं हं क्षं अः । क्रौं र्\\u200dहीं आं हंसः सोऽहम् । अस्यां मूर्तौ जीव इह स्थितः ।बिभ्राणासृक्कपालं त्रिनयनलसितापीनवृक्षोरुहाढ्या । देवीं बालार्कवर्णा भवतु सुखकरी प्राणशक्तिः परा नः ।', 'इति पंचामृत गोमूत्र गोमयं क्षीरं दधि सर्पिर्यथाक्रमम् । एतानि पंचगव्यानि कुंभेऽस्मिन्प्रक्षिपाम्यहम् ॥ इति पंचगव्यं ।आवाहयामि यज्ञेस्मिन् पूजनार्थं नमामि तं । कलशे वरुणाय नमः । आवाहनार्थे अक्षतां समर्पयामि । श्री वरुणाय नमः ।यथा मेरुगिरेः शृंगे देवानामालयः सदा । तथा ब्रह्मादि देवानां गृहे मम स्थिरो भव । देवदानव संवादे मथ्यमाने महोदधौ ।', ' निःसाध्वसत्वं नाम साध्वसाभावः । अभावश्च प्रतियोगिनिरूपणाधीननिरूपण इति साध्वसस्वरूपं कथयति मनःक्षोभपूर्वक इति ।', '१ - १ - ६ रूपरसगन्धस्पर्शाः सङ्ख्याः परिमाणानि पृथक्त्वं संयोगविभागौ परत्वापरत्वे बुद्धयः सुखदुःखे इच्छाद्वेषौ प्रयत्नाश्च गुणाः।', ' इत्युक्तेन प्रकारेण रतिः सुरतमुत्सवो महः प्रीतिविशेषलक्षणत्वात् तस्मिन् मनोरथोऽभिलाषः । सूक्ष्मत्वं दुरुपलक्षणत्वमनुल्लङ्घ्य अनतिक्रम्यैव सूक्ष्म एव व्यवस्थितो भावरूपेणाभूत् । कुतः ? अनुद्भिन्नमशब्दप्रकाशितमव्यकं रूपं स्वभावो यस्य रत्युत्सवमनोरथस्य तस्य भावः तत्त्वं तस्मात् । अत्राप्याकारसूक्ष्मप्रयोगे न केवलम् इङ्गितसूक्ष्मलक्ष्ये कदेत्यादाविति ॥राज्ञः कन्यायां कस्याञ्चिदनुरक्तमुद्भूताभिलाषम् मामवगच्छेयुर्जानीयुः रक्षकाः तत्परिपालनाधिंकृता वर्षवरादयः । कथम् ? रोम्णामुद्भेदेन हर्षणानुरागकार्यतया तज्ज्ञापकेन हेतुना । किमिदमासीदिति रोमाञ्चेन निर्भिन्नमनुरागलक्षणं वस्तुरूपमिह तावद्दर्शितम्, तदिदानीं कारणान्तरोपन्यासेन लेशेन निगूह्यते । आः स्मृतिप्रतिलम्भे, ज्ञातं भवतु दृष्टम् । अहो', '१५६५ तमं वर्षं ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकं साधारणवर्षम् आसीत् । अस्मिन् वर्षे मानवानां शरीरस्य विच्छेदनार्थं शासनानुमतिः इङ्ग्लेण्ड्-देशस्य \"रायल् कालेज् आफ् फिजिषियन्स्\" इत्यनेन महाविद्यालयेन प्राप्ता ।', 'इत्यादि काव्यम् एवंविधोऽनुप्रासो बन्धस्य रचनायाः पारुष्यं यत्र सौकुमार्यविपर्ययः शैथिल्यं च श्लेषविपक्षं चकाराद्वैषम्यं च नियच्छति स्वीकरोति यतः, अतः कारणात्, एवमीदृशमनुप्राशं न प्रयुञ्जते दाक्षिणात्या वैदर्भाः । गौडास्तु प्र', 'क्रोधात् भवति सम्मोहः ,सम्मोहात् स्मृति विभ्रमः ,स्मृतिभृन्षात् बुद्धिनाशो ,बुद्धिनाशात् प्रनश्यते ||', ' भावार्थगाम्भीर्यात् । न तु शब्दगाम्भीर्येण । अन्यथा प्रमादो न स्यात् । नानारसामृतत्वात् । सूक्तरत्नाकरत्वात् । अकृतधियां च [वैरस्याधायकत्वात्] काव्यसागरं वि[विक्षूणां अवगा]हितुमिच्छतां स्वयं कर्तुं परकीयं वा ज्ञातुमिच्छतामित्यर्थः । सा छन्दोविचितिविद्या नौरूपा । सापि ज्ञातव्येति भावः ॥', 'ॐ श्रीमन्महागणाधिपतये नमः । इष्टदेवताभ्यो नमः । कुलदेवताभ्यो नमः । ग्रामदेवताभ्यो नमः । स्थानदेवताभ्यो नमः । वास्तुदेवताभ्यो नमः । शची पुरंदराभ्यां नमः । उमामहेश्वराभ्यां नमः । मातापितृभ्यां नमः । सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः । सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमः । एतत्कर्मप्रधानदेवताभ्यो नमः । आदित्यादिनवग्रहदेवताभ्यो नमः । अविघ्नमस्तु ।', 'य इमां चाक्षुष्मतीं विद्यां ब्राह्मणो नित्यम् अधीयते न तस्य अक्षिरोगो भवति। न तस्य कुले अंधो भवति। न तस्य कुले अंधो भवति।', 'एकदिवसप्रवृत्तैकप्रयोजनसंबद्धमासन्ननायकमबहुपात्रप्रवेशमङ्कं कुर्यात् । तेषां पात्राणामस्याङ्कस्यान्ते निर्गमः कार्यः ।पताकास्थानकान्यत्राङ्के कुर्यात् । बीजयुक्तं बिन्दुमादावन्तेऽपि कुर्यादित्याह पताकास्थानकानीति । अयमङ्कविधानप्रकार इत्याह एवमिति । एतन्नाटकम् अवरं पञ्चाङ्कं परं दशाङ्कमिति नाटकस्याङ्केषु संख्यानियमं दर्शयति पञ्चाङ्कमिति । नाटकलक्षणं पूर्णमित्याह इत्युक्तमिति ।', ' लोके विज्ञायते । हेतुविद्या तर्कशास्त्रम् आत्मा यस्य स हेतुविद्यात्मको न्यायोऽत्र गृह्यते । श्रुतिः वेदः सह स्मृत्या मन्वादिप्रणीतया वर्तते इति सस्मृतिरागमो वेदितव्यः ॥तेषु तेषु यथोक्तेषु देशादिष्वागमपर्यन्तेषु अयथारूढं तत्तद्विधिप्रतिषेधातिक्रमाद् वैपरी[त्येन] यदि किञ्चिदर्थरूपं प्रवर्तते प्रयोगेषु कवेः प्रयोक्तुः प्रमादाद् विस्मरणहेतोः यथारूढं यदि किञ्चिन्न वर्तत इत्यपि पाठः । अर्थस्तु स एव । तदेवं तद्यथा आरूढं प्रवृत्तं देशविरोधीति उच्यते । आदिशब्देन कलादिपरिग्रहः । देशादिभिर्विरोधो बाधा अस्तीति कृत्वा, देशादयोऽन्यथा व्यवस्थिताः, अन्यथा च कल्प्यन्त इति तादृशी तैर्बाध्यते ॥कर्पूरपादपानामामर्शे[न संस]र्गेण सुरभिः सुगन्धिर्मलयानिलः । [इद]मद्रिलक्षणदेशविरुद्धमुदाहृतम्, मलयपर्वते कर्पूरसम्भूतेरयथारूढत्वात् । कलिङ्गो नाम वनमरण्यं तत्र तस्माद् वा संभूता मतङ्गजा हस्तिनः मृगप्राया मृगलक्षणा हस्तिजातिः प्राया भूयसी ये[षु] तया वा प्रायाः समधिका मृगप्रायाः । एतद् वनरूपदेशव्याहतम् । कलिङ्गवनजन्मनां हस्तिनां भद्रजाति प्रायत्वात् ॥', 'सदृशेति । सदृशदर्शनादिसचिवात् संस्कारात् स्मृतिर्भवतीत्यर्थः । स्मृतेः स्वरूपमाह ज्ञातत्वेनार्थभासिन्यामिति । अनुभवपुरस्कारेण तदेकविषया स्मृतिरित्यर्थः । वृत्तिसारूप्यत इति । या चैतन्यस्य तन्मयत्वे वृत्तिः प्रियतमाविषयस्यापि तस्य तादृशी वृत्तिः क्रियत इत्यर्थः ।', 'इत्येवंरूपः शब्दराशिरादिर्येषां तर्कयामि कल्पयामि उत्पश्यामि यथेत्येवमादीनां तैः शब्दैरुत्प्रेक्षा उक्तलक्षणा शब्दान्तरोक्ताप्यव्यक्ता सती व्यज्यते द्योत्यते । इवशब्दोप्युक्तेन विधिना तादृश उत्प्रेक्षाव्यञ्जकः । न केवलमेत इति ॥हेतुश्च सूक्ष्मो लेशश्चेति त्रयमेतद् वाचां काव्यानामुत्तमं प्रधानं भूषणम् अलङ्कारः । उत्तमभूषणमेवैतत्त्रयम् । नत्विदमेव अतिशयोक्त्यादेरपि तथाभावात् । एवं च ब्रुवता [यद्भामहोक्तिविरोधो] भवति, तन्निरस्तम् । [तथा च]— इह जनको बीजादिर्गमकश्च धूमादिरिति हेतुद्वयं दृश्यते । तत्र कतमोऽयं हेतुः ? द्विविधोऽप्यत्र गृहीत इत्याह- कारकेत्यादि । कारको भावाभावरूपस्य कार्यस्य जनकः, ज्ञापकश्च सत एव कस्यचित् सम्बन्धात्', '\"सर्व.गुण.सम्पन्नश् च_अयं राजा श्रूयते, न च_अस्य कश्चिद् गुणो दृश्यते यः पौर.जानपदान् दण्ड.कराभ्यां पीडयति\" इति ॥ये च_अस्य धान्य.पशु.हिरण्यान्य् आजीवन्ति, तैर् उपकुर्वन्ति व्यसने_अभ्युदये वा, कुपितं बन्धुं राष्ट्रं वा व्यावर्तयन्ति, अमित्रम् आटविकं वा प्रतिषेधयन्ति, तेषां मुण्ड.जटिल.व्यञ्जनास् तुष्ट.अतुष्टत्वं विद्युः ॥', 'यथेन्दुमतीमरणादजस्य करुण एव रघुवंशे । कादम्बर्यां तु प्रथमं करुण आकाशसरस्वतीवचनादूर्ध्वं प्रवासशृङ्गार एवेति । उक्तं च—सप्रत्याशो विप्रलम्भः, निष्प्रत्याशः करुणः इति ।नायकनायिकयोरन्यतरवियोगेऽपि केचित् करुणशृङ्गारमिच्छन्ति । तन्निराकरणार्थमाह मृते त्वन्यत्रेति\\ufeff । तस्य शृङ्गारत्वाभावे कारणमाह निराश्रय इति । नायकनायिकाश्रयः खलु शृङ्गारः । संयोगवद् एकस्मिन्नाश्रये गतेऽपि कथं शृङ्गारो भवेत् । अत उभयाश्रयत्वनिरपेक्षः स शोक एवेत्यर्थः । प्रत्यापन्नजीविते चान्यस्मिन् शोकविरहेण शृङ्गारो भवतीत्याह प्रत्यापन्ने त्विति । तथैवोदाहरति यथेति ।', 'ऊँ पितृभ्यः स्वधायिभ्यः स्वधानमः पितामहेभ्य स्वधायिभ्यः स्वधा नमः । प्रपितामहेभ्य स्वधायिभ्य स्वधा नमः अक्षन्न पितरो मीमदन्त पितरोतीतृपन्त पितरः पितरः शुन्दध्वम् । ऊँ पितृभ्यो नमः पितराय नमः ।।', ' णं तु सदपि न विवक्षितम् । तस्माल्लास्यादेरितरत् अन्यत् सर्गबन्धादि श्रव्यमेव श्रवण एव विनियुज्यते, अनभिनेयार्थत्वात्, न प्रेक्षणे इति । सैषा एवं रूपा द्वयी द्विविधा गतिर्व्यवस्था विनियोगकृता उदाहृता कथिता । तस्य त्रिविधस्य काव्यस्य न केवलं चतुर्विधेत्यपि शब्दः । यदुक्तम्—तैः शरीरं च काव्यानामलङ्कारश्च दर्शितः इति । तत्रेयता शरीरमलङ्काराधिष्ठानं निर्दिष्टम् ॥गिरां काव्यानां मार्गो रचनाप्रकारः, अनेको भिन्नो विजातीयः उदीच्यादिदिग्देशभेदेन अस्ति प्रवर्त्तते । किमेकान्तविसदृशोऽसौ, नेत्याह—सूक्ष्मभेदः परस्परमिति । परस्परमन्यो यम् सूक्ष्मः स्वल्पः भेदोऽन्तरं यस्य स तथा । विजातीयत्वेऽपि सदृशोऽस्ति मार्गः, गोगवयादिवदित्युत्सर्गः । तस्यापवादमाह—तत्रेत्यादि । तत्र तस्मिन्ननेकस्मिन् मार्गे वैदर्भगौडीयौ प्रस्फुटान्तरौ । विदर्भा दाक्षिणात्याः, एकदेशेन समुदायोपलक्षणत्वात् । तेषामयं वैदर्भः । गौडाः पौरस्त्याः तेषामयं गौडीयः । तौ मार्गौ प्रस्फुटौ । महदन्तरं भेदोऽनयोरिति प्रस्फुटान्तरौ । विजातीयत्वेऽपि शेषो मार्गो वैदर्भेण सदृशः, गवेव गवयः । गौडीयस्तु विसदृशः । गवेव करभः । व्यक्तिभेदस्त्वेकैकस्यामप्यनन्तः प्रतिकविस्थितः स इह न विवक्षितः । तद् वक्ष्यति—तद्भेदास्तु न शक्यन्ते वक्तुं प्रतिकविस्थिताः । इति ।यदि नामैवं ततः किमित्याह—ततश्च तावेव वर्ण्येते विभज्येते । प्रस्फुटान्तरयोः सुविभजत्वात् । शेषस्तु वैदर्भप्रायत्वात् पृथग् नोच्यते ।', 'इदमीदृशमनन्तरोक्तं काव्यमत्युक्तिरित्युक्तमाख्यायते तज्ज्ञैरिति अत्युक्तिर्नामेदमित्यर्थः । एतदिदमनन्तरोक्तं गौडैः पौरस्त्यैरुपलालितमिष्टमत्यन्तं न वैदर्भसंमतमित्याह—प्रस्थानमित्यादि । प्राक्प्रणीतं पूर्वमुदाहृतं गृहाणि नामेत्यादि प्रस्थानं प्रकारः सारं जीवितमन्यस्य वैदर्भस्य वर्त्मनो मार्गस्य । तादृशं दाक्षिणात्यैः प्रयु[ज्य]त इति यावत् ॥अन्यस्य वस्तुनः प्रकृतापेक्षया । धर्मः गुणः प्रसिद्धस्ततस्तस्मान्मुख्यादन्यत्र गौणविषये सम्यक् साधु । लोकसीमानुवर्तित्वमेव सम्यक्त्वमिह द्रष्टव्यम् । आधीयतेऽध्यारोप्यते यत्र । केन ? लोकसीमानुरोधिना लोकप्रतीत्यनुवर्तिना कविना । यथा लोकप्रतीतिः समाद', 'यत्र इति शब्दः यत्र प्रयुज्यते तत्र तत्र इत्यस्य अपि प्रयोगः भवेत् एव।(  śḥ       ḥ   |). भवान् यत्र स्थापितवान् तत्र एव अस्ति, पश्यतु।(ā  āā   , ś |)', 'द्विगुण क्षत्रियस्योक्तं त्रिगुणं तु विशः स्मृतम् ॥ ब्राह्मणं हंति यः शूद्रस्तं मुशल्यं विर्दुर्बुधाः ॥१८॥राज्ञैव शिक्षा कर्त्तव्या इति शास्त्रेषु निश्चयः ॥ ब्राह्मणीनां वधे त्वर्द्धं पादः स्यात्कन्यकावधे ॥१९॥संवत्सरत्रयं वैश्यं शूद्रं हत्वा तु वत्सरम् ॥ दीक्षितस्य स्त्रियं हत्वा ब्राह्मणीं चाष्टवत्सरान् ॥२१॥यजंति ये विष्णुमनंतमूर्ति निरीक्ष्य चाकारगतं वरेण्यम् ॥ वेदांतवेद्यं भवरोगवैद्यं ते यांति मर्त्याः पदमच्युतस्य ॥१३॥अनादिमात्मानमनंतशक्तिमाधारभूतं जगतः सुरेड्यम् ॥ ज्योतिःस्वरूपं परमच्युताख्यं स्मृत्वा समभ्येति नरः सखायम् ॥१४॥', 'तत्र अन्तर्भाव्येरन् इत्यर्थः । यत इति वा आक्षेपे नैव संकीर्येरन् । विपक्षे वाधकमाह–तदेकान्त इत्यादि ।', 'स यं पुरुषमालभन्त । स किम्पुरुषोऽभवद्यावश्वं च गां च तौ गौरश्च गवयश्चाभवतां यमविमालभन्त स उष्ट्रोऽभवद्यमजमालभन्त स शरभोऽभवत्तस्मादेतेषां पशूनां नाशितव्यमपक्रान्तमेधा हैते पशवः – १.२.३.[९]', 'दृष्ट्वा कुरूणां दौःशील्यं श्रुत्वाऽवाज्यानि चाच्युतः । अवोचत्कोपसंरब्धो दुष्प्रेक्ष्यः प्रहसन्मुहः ॥३०॥', ' शब्दरसः दाक्षिणात्यैरत्यन्तमिष्यते । अनुप्रासोऽपि शब्दरसोऽस्ति, स किं दाक्षिणात्यैर्नेष्यते । सोऽपीष्यत इत्याह-सानुप्रासेति । अनुप्रासस्य लक्षणं वक्ष्यति । सह तेन वर्त्तते सानुप्रासा, रसावहा [इत्यने]नावधार्यते । समानश्रुतेरेव रसावहेति । अनुप्रासोऽपि च रसमावहति । ततश्च शब्दरसो द्विविधो दर्शितो भवति । समानपदासत्तिरनुप्रासश्च । अनयोश्च न सहभावनियमः । यथासम्भवं क्वचित् काव्ये समानपदासत्तिः । क्वचिदनुप्रासः । क्वचिदुभयाम् । द्वयेन तु रहितं विरसं काव्यं न स्वाद्यते क विभिरितीदृशं माधुर्यं द्विविधं प्रतिपत्तव्यम् ॥कञ्चित् राजानमुद्दिश्योच्यते । एष राजा अयं नृपः यथा यतः प्रभृति राज्यलक्ष्मीं प्राप्तवान् नराधिपतामधिगतः, तदा प्रभृति तत आरभ्य धर्मस्य श्रुतिस्मृतिविहितस्य सनातनस्य वर्णाश्रमाचारमार्गस्य लोकयात्राया उत्सवोऽभ्युदयो निर्विशङ्का प्रवृत्तिरभवत् । लोकेऽस्मिन् अत्र वर्णाश्रमलक्षणे जगति । कुतः ब्राह्मणप्रियो यतः । ब्राह्मणाः प्रिया अस्येति । ब्राह्मणप्रियो हि तद्वचनानुवर्त्ती शास्त्रविहितं [धर्मं] प्रवर्त्तयतीत्यर्थः । क्वचिदिह दीर्घकृतं सादृश्यं क्वचित् स्थानकृतं क्वचित् संयोगकृतं क्वचित् कथाञ्चिदित्यनुव चनगम्यमेतत् । अत एवाह—यया कयापि श्रुत्या यत्समा', 'कारु.शिल्पि.कुशीलव.चिकित्सक.वाग्.जीवन.पाषण्डच्.छद्मभिर् वा नष्ट.रूपस् तद्.व्यञ्जन.सखश्.छिद्रेषु प्रविश्य राज्ञः शस्त्र.रसाभ्यां प्रहृत्य ब्रूयात् - \"अहम् असौ कुमारः, सह.भोग्यम् इदं राज्यम्, एको न_अर्हति भोक्तुम्, ये कामयन्ते मां भर्तुं तान् अहं द्विगुणेन भक्त.वेतनेन_उपस्थास्यामि\" इति ॥ इत्य् अपरुद्ध.वृत्तम् ।', ' रिष्यते । [तन्मते] तदप्यस्त्विति भावः । यथेत्युदाहरति । लीलार्थमम्बुजं, क्रीडार्थं सरः, हेममयमङ्गदमिति [सर्वत्र] मध्यपदलोपी समासः । लीलाम्बुजक्रीडासरोहेमा[ङ्गदा......आ]दिर्येषां ते । इमे श्लाघ्यविशेषणयुक्तप्रकारा लीलादीनां विशेषणानां श्लाघ्यत्वात् । तद्योगात् काव्यमुदारं द्रष्टव्यम् । आदिशब्देनादर्शभित्तिमणिमेखलाकुसुमस्रग्विभ्रममण्डनाङ्गलेखादिपरिग्रहः ॥समासस्यैकार्थवृत्तेर्भूयस्त्वं बाहुल्यमित्यनूद्य ओजो विधीयते । तदेतदोजः समासबाहुल्यलक्षणं गद्यस्योक्तरूपस्य जीवितं हृदयं सारं न पद्यस्य तत्प्रधानत्वाद्नद्यस्येतिं । वैदर्भाणां दाक्षिणात्यानाम् । गौडानां तु इदमोज एकं केवलं परायणं शरणं पद्येऽपि विषये न केवलं गद्ये ततश्चात्रापि मतभेद इति ॥तदोजः उच्चावचो व्याकुलः अनियतः प्रकारो गतिः प्रयोगो यस्य तदुच्चावचप्रकारं सत् भवत् दृश्यं विज्ञेयमाख्यायिकादिंषु गद्यप्रबन्धेषु । आदिंशब्देन कथादिपरिग्रहः । कथमुच्चावचप्रकारान्तरं भवतीत्याह—गुरूणां संयोगपराणां दीर्घाणां च लघूनामक्षरा', ' न्यायविरोधस्य हेतुविद्याव्याहतेः काव्ये यस्य यस्य गतिः सैषा यथोक्तप्रकारा सर्वत्र अन्यत्रापि यथासम्भवं दृश्यतामवगम्यताम् । अथानन्तरमागमेन धर्मशास्त्रसहितेन वेदेन विरोधस्य बाधाया भारतीभूमेः प्रस्थानं नीतिः दर्शयिष्यते उदाह्रियते ॥आहितो वैदिकेन विधिना परिगृहीतोऽग्निः परिणयकालभावी यैरिति आहिताग्नयः । न तथा अनाहिताग्नयो ये [ते] अपि । अपिशब्दो योगं सूचयति । एते विप्राः । जाताः पुत्रा एषामिति जातपुत्राः । विश्वानरो देवता अस्यामिति वैश्वानरीमिष्टिमिज्याम् । आग्नेय[यज्ञं] वितन्वते कुर्वन्ति । अक्लिष्टः परिशुद्धः आचारश्चारित्रं शास्त्रविहितं भूषणमलङ्कारो येषामित्यक्लिष्टाचारभूषणाः । इदमागमविरुद्धम् । ये हि [साग्निका] उत्पन्नतनयाश्च [त एव] वैश्वानरं यागमनुतिष्ठन्तीति श्रुतेः । कथमन्यथा अक्लिष्टाचारा इति ॥असौ विवक्षितः कश्चित् । अनुपनीतोऽप्रयुक्तवैदिकसंस्कारविशेषोऽपि गुरोः सकाशाद् वेदा[न्] सामादीन् अधिजगेऽधीतवान् । तथाहि, स्वभावेन प्रकृत्यैव न संस्कारतः । शुद्धो निर्मलः स्फटिको मणिः संस्कारमुत्कर्षाधानं नापेक्षते । इदमपि आगमव्याहतम् । उपनीतो वेदानधीयीतेति श्रुतेः । कथमन्यथा शुद्धिरिति ॥', 'मातृकाया आदिमं पत्रत्रितयं प्रच्युतम् । तेन टीकाकर्तुर्मङ्गलांचरणं व्याख्या चादिमयोः श्लोकयोः पूर्णतया, तृतीयस्य च भागशो नष्टा । आदशमं पत्रेषु पुनरांशिकी त्रुटिः ।', 'ईदृशमेवंविधं ससंशयं वचनं यन्निश्चयार्थ[निगूहनेन] संशयायैव काव्यार्थसन्दे[होत्पादना]र्थमेव, तथेष्टत्वात् । जातु कदाचित्, न सर्वथा । तादृशे प्रस्तावे यदि प्रयुज्यते तदा असौ संशयः अदोषो जातः अलङ्कारो गुण एव स्यात् काव्यस्य । न दोषः स्यात् । तत्र तादृशि संशये विषये तस्यैव तत्र विधेयत्वात् । यथेत्युदाहरति ॥तां काञ्चिदिष्टाम् अनिन्दितां स्त्रियम् । अनङ्गात् कामात् जातः अनङ्गजः स च सा वा आतङ्कः पीडा । अङ्गात् शरीरात् जातः बाह्यभूतसंभूतत्वात् अनङ्गजः स च सा वा आतङ्क सन्तापश्चेतिं द्वैधम् । मदनेन लङ्घितामभिभूतां सतीं कालेन मृत्युनैव कठोरेण अस्थानप्रहारित्वात् । कालेनैव कठोरेण ग्रीष्मेण कालावर्षिकाग्रस्तां मृणालिकामिव कवलिताम्, पश्यामि अवैमि । नात्र सन्देहः इत्यपरं द्वैधम् । ततश्च त्वयि आशया अभिलाषेण नोऽस्माकं किं प्रयोजनम् ? न किञ्चित् । यदि सा अस्तिं तदथें त्वामभिलषामि किमिदानीं त्वयेति । किं नस्तदाशयेति पाठे—तत्र किमिंदानीं नः अस्माकं तस्यामाशया प्रत्याशया ? गता दूरमस्माकमसाविति व्याख्येयम् ॥', 'यत्र क्रीडा विचित्राः सुकुसुमतरवो वारिणो विन्दुपातैर्गन्धाढ्यैर्गन्धचूर्णैः प्रविरलमवनौ गुण्डितौ गुण्डिकायाम् ।', ' छन्नं ये कामयन्ते ते छन्नकामाः श्रोत्रियवणिग्लिङ्गिप्रभृतयः, सुखार्थः= अप्रयासावाप्तधनः सुखप्रयोजनो वा, अज्ञः=मूर्खः, स्वतन्त्रः = निरङ्\\u200fकुशः, अहंयुः = अहंकृतः, पण्डकः = बालषण्डादिः, एतान् बहुवित्तान् रक्तेव रञ्जयेदर्थार्थम् । तत्प्रधानत्वात्तद्\\u200fवृत्तेः । गृहीतार्थान् कुट्टिन्यादिना निष्कासयेत् पुनः प्रतिसंधानाय । इदं तासामौत्सर्गिकं रूपम् ।कृष्णाकेशोत्तरीयव्यपनयनपटुः पाण्डवा यस्य दासाः क्वास्ते दुर्योधनोऽसौ कथयत न रुषा द्रष्टुमभ्यागतौ स्वः ॥अस्येतिवाक्यस्य प्रक्रान्तस्य साकाङ्क्षस्य विनिवर्तनं = वाक्केली । द्विस्त्रिर्वा उक्तिप्रत्युक्तयः । तत्राद्या यथोत्तरचरिते—', '‘एहि अयि निष्ठुरे, इदानीमपि बन्धुस्नेहं दर्शय । आर्यपुत्र, लज्जे खल्वहमनेन नृशंसत्वेन । तल्लघ्वपनयास्या बन्धनम् ।’ इति च्छाया.', ' वातनः । तस्या बालाया अलकानामिव त्विट् प्रभा येषामिति तदलकत्विषः । अम्भोधरास्तडित्वन्त इति अन्यतरेण मेघमात्रप्रतिपादनादेकार्थम् । रूपविशेषविवक्षायां तु अनेकार्थत्वं स्यात् । यथाह भारविः—', 'उक्तलक्षणो ललितो नेता मन्त्र्यायत्तसिद्धिः । शेषाः=धीरोदात्तादयः । अनियमेन मन्त्रिणा स्वेन वोभयेन वाङ्गीकृतसिद्धय इति ।', 'स धाता किमीहः किंकायः किमुपायः किमाधारः किमुपादनः च त्रिभुवनं सृजति इति अयं कुतर्कः अतर्क्यैश्वर्ये त्वयि अनवसरदुःस्थः खलु जगतः मोहाय कांश्चित् हतधियः मुखरयति ।', 'नर्तकोऽपि न लौकिकरसेन रसवान् भवेत् । तदानीं भोग्यत्वेन स्वमहिलादेरग्रहणात् । काव्यार्थभावनायां त्वस्मदादिवत् काव्यरसास्वादोऽस्यापि न वार्यते ।ननु रामाद्यनुकार्यमनुकुर्वन् नर्तकोऽपि रसवान् भवति । तद् रामादिगतलौकिकरसेन रसवत्त्वे हि युज्यते । तत्राह काव्यार्थेति । सोऽपि न लौकिकरसेन रसवान् । किं तर्हि ? अस्मदादिवत् काव्यरसेनेत्यर्थः ।', ' इत्येवंविधं लक्ष्यम् । अपभाषणवत् शब्द[हीन]मिवाभाति प्रतिभासते । केषाम् ? शास्त्रं शब्दलक्षणादिकम् । तस्य माहात्म्यं प्रभावः । एवंविधलक्ष्यसंग्राहकत्वम् । तस्य दर्शनमभ्यासः तत्रालसं मन्दं चेतो येषामिति [शास्त्रमाहात्म्यदर्शनालसचेत]साम् शास्त्रमाहात्म्यदर्शनेन नेदृशी भ्रान्तिरुपजायते, तस्याज्ञ[त्वा]पनोदित्वात् । यथोक्तम्—श्लोकेषु पद्येषु विषये पदस्य सुपतिङन्तस्य छेदो विरामः छन्दःशास्त्रप्रसिद्धः पदच्छेदः । नियतं तद्धि व्यवस्थानं चतुर्थवर्णादिलक्षणं यस्मिन्निति नियतस्थानम् । तन्नियतस्थानं पदच्छेदम् । अनुवादोऽयम् । यति विदुः स्मरन्ति तद्विद इति विधिः । तस्या यतेरपेतमपगतं तदपेतं यतिभ्रष्टम् । श्रवणं कर्णमुद्वेजयतीति श्रवणोद्वेजनम् । अनश्च हेयम् । श्रुतिसुभगं हि लक्षणानुगतं काव्यमुपादीयते । यथेति [यतिभ्रष्टम्] उदाहरति ॥शिष्टैरमा सह । संगीतविधिं प्रेक्षणकम् । अक्लिष्टा यथागमं प्रयुक्ता रसाः शृङ्गारवीरादयोऽस्मिन्निति अक्लिष्टरसं स्त्रीणां सम्बन्धिनम्, तत्प्रयुक्तत्वात् । अयं विवक्षितः कश्चिदादित्यवंश्यः सूर्यान्वयसम्भूतः । नरेन्द्रः पश्यतीह प्रस्तावे । इह वाचोयुक्तौ [वा] । अत्र मन्दाक्रान्तायां समुद्रर्तुलोकैः [४।६।७] यतिविधानम् ।', ' प्रसिद्धः प्रकाशः सुगमोऽर्थोऽभिधेयं शब्दार्था यस्य तत्तथा । नतु भावार्थः, तस्य स्वभावगम्भीरत्वात् । तदुक्तम्—इति । ततः प्रसिद्धार्थमनूद्य प्रसादवत्प्रसादगुणयुक्तं प्रसन्नं वेदिव्यमिति विधीयते । कथयन्नेव उदाहरति- इन्दोश्चन्द्रस्य लक्ष्म चिह्नम् इन्दीवरद्युति नीलोत्पलशोभं लक्ष्मीं श्रियं तनोति विस्तारयति इन्दावेव । नीलोत्पलरुचिना चिह्नेन चन्द्रः शोभत इत्यर्थः । इत्येवंविधं वचः काव्यम् । प्रतीत्या भ्फटित्यर्थावगमेन सुतरां मनोहरं प्रसन्नमिति यावत् । भावार्थगम्भीरं तु यद् भवेत् तदपि प्रसन्नमेव । शब्दार्थप्रसत्तेः प्रतिविशिष्टमेव च तादृशम् । यदाह भारविः—', 'काव्यस्य पद्यगद्यमिश्रात्मकस्य यथोक्तस्य शोभां सौन्दर्यं कुर्वन्ति ये धर्मा गुणास्तान् । अनुवादोऽयम् । अलङ्कारान् प्रचक्षते कथयन्ति । तद्विद इति विधिः । ये केचित् काव्यशोभाकरा विशेषास्ते अलङ्कारा विज्ञेया इति यावत् । अलंक्रियते शोभां नीयते काव्यमेभिः शरीरनिष्ठहारादिभिरित्यलङ्काराः । एवंलक्षणा अलङ्काराः, कियन्तस्त इत्याह—ते चेत्यादि । ते चालङ्काराः किमपि दीर्घं कालमारभ्याद्यापि इदानीं यावद्विकल्प्यन्ते प्रभिद्यन्ते, अभियुक्तैरयमयमिति प्रतिपुरुषमपरापरोक्तिविशेषानिवृत्तेः, न त्वियत्ता लभ्यते । ततश्च तानेवमनन्तालङ्कारान् कार्त्स्न्येन लक्षितान् कृत्स्नान् को नाम पुरुषोऽर्वाग्दर्शी इदानीन्तनदर्शी वक्ष्यति वक्तुं शक्नुयात् । नैव निरवशेषमभिधातुमीदृशः कश्चिदीष्ट इत्यर्थः ॥किं त्वपि त्वित्यर्थान्तरविवक्षायां तदाह—बीजमित्यादि । विकल्पानामलङ्कारप्रभेदानां जात्युपमारूपकादीनां बीजं प्रतिनियतं सकलव्यक्तिव्यापि सामान्यं रूपम् । यतः प्रभेदा विविधास्तदनुसृताः प्रवर्तन्ते । पूर्वाचार्यैश्चिरन्तनैः काव्यलक्षणकारैः मेधाविश्यामवादि[प्रभृति]भिः प्रदर्शितम् निर्दिष्टं यत्तदेव नान्यत् । प्रतिसंस्कर्तुं संक्षेपेण', 'इति ध्यानम् ॥ मनुः ॥ ॐ द्रां ॐ ॥ अस्य श्रीदत्तात्रेयषडक्षरीमंत्रस्य , सदाशिवऋषिः , गायत्रीच्छंदः , दत्तात्रयो देवता ,अस्य श्रीविंशत्यक्षरीमंत्रस्य , सदाशिवोऋषिः , गायत्रीच्छंदः , दत्तात्रेयो देवता , ॐ बीजं , नमः शक्तिः ,', 'मन को कंट्रोल करने का मंत्रः ॐ द्यौः शान्तिरन्तरिक्षं शान्तिः पृथ्वी शान्तिरापः शान्तिरोषधयः शान्तिः । वनस्पतयः शान्तिर्विश्वेदेवाः शान्तिर्ब्रह्म शान्तिः सर्वं शान्तिः शान्तिरेव शान्तिः सा मा शान्तिरेधिॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥', '\"सैषाऽऽनन्दस्य मीमांसा भवति\" इत्यारभ्य, \"यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह । आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्\" इति\"भीषास्माद्वातः पवते\" इत्यादिना अग्निवायुसूर्यादि जीववर्गस्यानन्दमयात् प्रशासितुः प्रशासितव्यत्वेन भेदो व्यपदिश्यते ।\"तस्माद्वा एतस्माद्विज्ञानमयात् । अन्योऽन्तर आत्माऽऽनन्दमयः\" इति विज्ञानमयात् जीवात् आनन्दमयस्य भेदो व्यपदिश्यते ।', 'अद्यतनीयां संस्\\u200dकृतप्रशिक्षणकक्ष्\\u200dयायां वयं भविष्\\u200dयकालस्\\u200dय पूर्ण-कार्यै: सह गम्\\u200dयमानानां कार्याणां विषये अनुवादं पठाम: । एतेषां वाक्\\u200dयानां निर्माणं यथा पूर्वमेव निर्दिष्\\u200dटम् भविष्\\u200dयति आंग्\\u200dलपरम्\\u200dपरया एव क्रियते । सारल्\\u200dयदृष्\\u200dट्या अत्र सा\\u200d विधि: एव दीयते । पठन्\\u200dतु लाभं स्\\u200dवीकुर्वन्\\u200dतु च ।।स: प्रात:कालात् एव पठन् भविष्\\u200dयति स: प्रात:कालात् एव पठन् न भविष्\\u200dयति किं स: प्रात:कालात् एव पठन् भविष्\\u200dयति ? किं स: प्रात:कालात् एव पठन् न भविष्\\u200dयति ?', 'भवान् प्रात:कालात् एव पठन् भविष्\\u200dयति भवान् प्रात:कालात् एव पठन् न भविष्\\u200dयति किं भवान् प्रात:कालात् एव पठन् भविष्\\u200dयति ? किं भवान् प्रात:कालात् एव पठन् न भविष्\\u200dयति ?', 'अहं प्रात:कालात् एव पठन् भविष्\\u200dयामि अहं प्रात:कालात् एव पठन् न भविष्\\u200dयामि किम् अहं प्रात:कालात् एव पठन् भविष्\\u200dयामि ? किम् अहं प्रात:कालात् एव पठन् न भविष्\\u200dयामि ?', 'ते प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत: भविष्\\u200dयन्ति ते प्रात:कालात् एव पठन्त: न भविष्\\u200dयन्ति किं ते प्रात:कालात् एव पठन्त: भविष्\\u200dयन्ति ? किं ते प्रात:कालात् एव पठन्त: न भविष्\\u200dयन्ति ?', 'भवन्\\u200dत: प्रात:कालात् एव पठन्त: भविष्\\u200dयन्ति भवन्\\u200dत: प्रात:कालात् एव पठन्त: न भविष्\\u200dयन्ति किं भवन्\\u200dत: प्रात:कालात् एव पठन्त: भविष्\\u200dयन्ति ? किं भवन्\\u200dत: प्रात:कालात् एव पठन्त: न भविष्\\u200dयन्ति ?', 'भवती प्रात:कालात् एव पठन्ती भविष्\\u200dयति भवती प्रात:कालात् एव पठन्ती न भविष्\\u200dयति किं भवती प्रात:कालात् एव पठन्ती भविष्\\u200dयति ? किं भवती प्रात:कालात् एव पठन्ती न भविष्\\u200dयति ?', 'अहं प्रात:कालात् एव पठन्ती भविष्\\u200dयामि अहं प्रात:कालात् एव पठन्ती न भविष्\\u200dयामि किम् अहं प्रात:कालात् एव पठन्ती भविष्\\u200dयामि ? किम् अहं प्रात:कालात् एव पठन्ती न भविष्\\u200dयामि ?', 'ता: प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत्\\u200dय: भविष्\\u200dयन्ति ता: प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत्\\u200dय: न भविष्\\u200dयन्ति किं ता: प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत्\\u200dय: भविष्\\u200dयन्ति ? किं ता: प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत्\\u200dय: न भविष्\\u200dयन्ति ?', 'भवत्\\u200dय: प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत्\\u200dय: भविष्\\u200dयन्ति भवत्\\u200dय: प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत्\\u200dय: न भविष्\\u200dयन्ति किं भवत्\\u200dय: प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत्\\u200dय: भविष्\\u200dयन्ति ? किं भवत्\\u200dय: प्रात:कालात् एव पठन्\\u200dत्\\u200dय: न भविष्\\u200dयन्ति ?', 'एतानि सन्ति कानिचन् वाक्\\u200dयानि पूर्णवाक्\\u200dयै: सह गम्यमानानां वाक्\\u200dयानां प्रति । एतावत् एव अलम् ।। नमो नम: ।।', 'अनेन एव सम्\\u200dप्रति जालचालकमपि प्रकाशितमस्ति यत् निश्\\u200dचयेन सर्वेषां कृते बहूपयोगि: अस्ति । मया अस्\\u200dय प्रयोग: प्रारब्\\u200dध: । प्रथमसंस्\\u200dकरणे केचन् दोषा: सन्ति किन्\\u200dतु तथापि जालचालकेषु एष: अन्\\u200dयतम: एव ।', 'पुस्तकम् एतस्मिन् स्यूते अस्ति वा इति पश्यतु |\\t .\\t        |\\t        .', 'अस्या अग्निमुख्याः गायत्र्याः परंब्रह्म ऋषिः ऋग्यजुः सामाथर्वछन्दः सविता देवता परंब्रह्मभानुन्यार्से विनियोगः ॥', \"अत्र मार्गशब्\\u200dदस्\\u200dय आधारत्\\u200dवात कर्मसंज्ञत्\\u200dवमभवत् विशधातुना सह् अभि, नि उपसर्गयो: तेन सार्धं प्रयोगकारणात् । यदि तौ उपसर्गौ सहैव न स्\\u200dयाताम् चेत् वाक्\\u200dयस्\\u200dवरूपं किमपि अन्\\u200dयत् भवेत् ।('अभि' पूर्वकं वदि धातु:, दृश् धातु:) उभौ च यदा प्रेरणार्थकौ सन्\\u200dतौ आत्\\u200dमनेपदौ प्रयुज्\\u200dयतां चेत् उभयो: साधारणावस्\\u200dथाया: कर्तु: ण्\\u200dयन्\\u200dतावस्\\u200dथायां कर्मत्\\u200dवं विकल्\\u200dपेन भवति ।अत्र विकल्\\u200dपेन कर्मसंज्ञत्\\u200dवं, करणसंज्ञत्\\u200dवं द्वयं चाभवत् । तेन द्वितीया, तृतीया च द्वयो: एकं विकल्\\u200dपेनाभवत् ।अत्र विकल्\\u200dपेन कर्मसंज्ञा अपि भवति, करणसंज्ञा अपि भवति, अत: द्वितीया अपि योजितुं शक्\\u200dयं तृतीया चापि ।अनेन वार्तिकेन 'शब्\\u200dदाययति' इत्\\u200dयस्\\u200dया: क्रियाया: कर्ता प्रेरणावस्\\u200dथायां (ण्\\u200dयन्\\u200dतावस्\\u200dथायां) कर्मत्\\u200dवं न धारयति । इत्\\u200dयुक्\\u200dते तस्\\u200dय कर्मसंज्ञा न भवति । - युगाब्\\u200dदस्\\u200dय  संवत्\\u200dसरस्\\u200dय वासन्\\u200dतीनवरात्रप्रारम्\\u200dभस्\\u200dय च महत् शुभाषया: । इदं नववर्षं सर्वेषां कृते शुभं, कल्\\u200dयाणकरं, उन्\\u200dनतिप्रदायकं च भव\\u200dतु ।।नीवह्योर्न (वार्तिकम्) नी, वह् धातुभ्\\u200dयाम् च अप्रेरणार्थककर्तु: ण्\\u200dयन्\\u200dतावस्\\u200dथायां कर्मपरिवर्तनं नैव भवति, किन्\\u200dतु करणकारकं भवति। अर्थात् नी, वह च धातुभ्\\u200dयां अण्\\u200dयन्\\u200dतावस्\\u200dथाया: कर्ता ण्\\u200dयन्\\u200dतावस्\\u200dथायां करण भवति, न तु कर्म।साधारण (अण्\\u200dयन्\\u200dतावस्\\u200dथा)प्रेरक (ण्\\u200dयन्\\u200dतावस्\\u200dथा)शत्रव: स्\\u200dवर्गमगच्\\u200dछन् हरि: शत्रून् स्\\u200dवर्गम् अगमयत् देवा अमृतमाश्\\u200dनन् हरि: देवान् अमृतमाशयत्उक्\\u200dतवाक्\\u200dययो: शत्रु, देव च साधारणावस्\\u200dथायां कर्ता आस्\\u200dताम् किन्\\u200dतु ण्\\u200dयन्\\u200dतावस्\\u200dथायां कर्म अभवताम् । तदर्थं तेषु द्वितीयाविभक्ति: जाता ।अकर्मकधाभिर्योगे देश, काल, भाव, गन्\\u200dतव्\\u200dयपथस्\\u200dय च कर्मसंज्ञा भवति तदनुसारं द्वितीयाविभक्तिश्\\u200dच भवति ।प्रतिवर्ष अ\\u200dस्\\u200dमाभि: भवतां पुरत: होलिकोत्\\u200dसवस्\\u200dय फागगान\\u200dचलचित्राणि प्रस्\\u200dतूयते । तेनेव क्रमेण अस्मिन् वर्षे अपि होलिकोत्\\u200dसवे फागगानस्\\u200dय श्रृंखला प्रदीयते ।तथायुक्\\u200dतं चानीप्सितम् कर्तु: अभीप्सितपदार्थेन सह येषां सामीप्\\u200dयं सर्वाधिकं भवतु तेषु अपि कर्मकारकम् एव भवति । अर्थात् कर्तु: यदभीप्सितकर्म भवति तेन सह सामीप्\\u200dयभावेन यत् पदार्थं तिष्\\u200dठति तेन सह अपि कर्मव्\\u200dयवहार: एव भवति ।यथा - ग्रामं गच्\\u200dछन् तृणं स्\\u200dपृशति । अत्र ग्राम शब्\\u200dदे तु कर्मत्\\u200dवम् अस्ति कर्तुरभीप्सितत्\\u200dवात् किन्\\u200dतु तृणस्\\u200dपर्शनं तु अभीप्सितं नैव तथापि तत्रापि कर्मत्\\u200dवं भवति कर्मेण सह सामीप्\\u200dयकारणात् ।ओदनं भुंजानो विषं भुंक्\\u200dते । अत्र ओदनं तु भोक्\\u200dतुं कर्तु: इच्\\u200dछा अस्ति अत: तत्र कर्मकारकं भवति, किन्\\u200dतु विषं कस्\\u200dय प्रियं । तथापि विषशब्\\u200dदे अपि कर्मकारकत्\\u200dवम् एव तस्\\u200dय ओदनेन सह समीपत्\\u200dवात् ।कारके अधिकारसूत्र: अयं । अस्\\u200dय अधिकार: इत: परम् अग्रसूत्रेषु भविष्\\u200dयति । कर्तुरीप्सिततमं कर्म वाक्\\u200dये प्रयुक्\\u200dतकिययाकर्तु: सर्वाधिकम् अभीप्सितं (अभीष्\\u200dटं) कर्म इति कथ्\\u200dयते । इत्\\u200dयुक्\\u200dते कर्ता स्\\u200dवक्रियया यं सर्वाधिकम् इच्\\u200dछति तत् कर्म इति कथ्\\u200dयते ।यथा - राम: गृहं गच्\\u200dछति । प्रस्\\u200dतुतोदाहरणे गमनक्रियया 'रामं' (कर्तारं) 'गृहं' सर्वाधिकम् अभीष्\\u200dटम् अस्ति अत: गृह शब्\\u200dदे कर्मकारकम् अभवत् । इत्\\u200dयुक्\\u200dते राम: (कर्ता)गमन (क्रियया) सर्वाधिकं गृहं इच्\\u200dछति अत: गृह शब्\\u200dदे कर्मकारकम् ।संस्कृतभाषायां वाक्यं निर्मातुं सर्वतो पूर्वं कालज्ञानं भवेत् । तदनन्तरं लिंगज्ञानं, वचनज्ञानं, पुरुषज्ञानं च भवेत् ।यस्य कालस्य, यस्य वचनस्य, यस्य पुरुषस्य लिंगस्य च कर्ता भवति तस्यैव कालस्य, वचनस्य, पुरुषस्य, लिंगस्य च क्रिया अपि भवति ।यस्य वचनस्य, यस्य लिंगस्य, विभक्ते: च प्रयोग: विशेषणे तस्यैव वचनस्य, लिंगस्य च प्रयोग: विशेष्ये अपि भवति ।\", 'अस्मिन् नूतनानि परिवर्तनानि अपि आवश्\\u200dयकतानुसारेण कृतानि सन्ति । एतत् संस्\\u200dकरणं पूर्वतनसंस्\\u200dकरणात् अधिकं सौविध्\\u200dयकरमस्ति । एतस्\\u200dय तलपूर्ति श्रृंखला अध: दीयते । नोदयित्\\u200dवा साक्षात् तलपूरयतु ।', 'सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष आत्मा सम्यग्ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण नित्यम् ।     ', 'मासेस्मिन् श्रीकृष्णजन्माष्टमी तथा गणेशचतुर्थी पर्वाचरणार्थं कृष्णस्य वा गणेशस्य लीलाविशेषवर्णनानि रूपकालङ्कारभूयिष्ठानि रसवत्पद्यानि रचयामः |']\n"
          ]
        }
      ]
    },
    {
      "cell_type": "code",
      "source": [
        "!python train_model.py --from_scratch"
      ],
      "metadata": {
        "colab": {
          "base_uri": "https://localhost:8080/"
        },
        "id": "tY6b-u_lp0K4",
        "outputId": "6c8d57dd-d580-43a5-8cfc-426e78c00829"
      },
      "execution_count": null,
      "outputs": [
        {
          "output_type": "stream",
          "name": "stdout",
          "text": [
            "ai4bharat/indic-bert\n",
            "Some weights of the model checkpoint at ai4bharat/indic-bert were not used when initializing AlbertForMaskedLM: ['sop_classifier.classifier.weight', 'sop_classifier.classifier.bias']\n",
            "- This IS expected if you are initializing AlbertForMaskedLM from the checkpoint of a model trained on another task or with another architecture (e.g. initializing a BertForSequenceClassification model from a BertForPreTraining model).\n",
            "- This IS NOT expected if you are initializing AlbertForMaskedLM from the checkpoint of a model that you expect to be exactly identical (initializing a BertForSequenceClassification model from a BertForSequenceClassification model).\n",
            "/usr/local/lib/python3.7/dist-packages/transformers/optimization.py:309: FutureWarning: This implementation of AdamW is deprecated and will be removed in a future version. Use the PyTorch implementation torch.optim.AdamW instead, or set `no_deprecation_warning=True` to disable this warning\n",
            "  FutureWarning,\n",
            "***** Running training *****\n",
            "  Num examples = 23273\n",
            "  Num Epochs = 10\n",
            "  Instantaneous batch size per device = 16\n",
            "  Total train batch size (w. parallel, distributed & accumulation) = 16\n",
            "  Gradient Accumulation steps = 1\n",
            "  Total optimization steps = 14550\n",
            "{'loss': 2.8992, 'learning_rate': 2.7000000000000002e-05, 'epoch': 1.0}\n",
            " 10% 1455/14550 [06:52<54:21,  4.01it/s]***** Running Evaluation *****\n",
            "  Num examples = 5819\n",
            "  Batch size = 16\n",
            "\n",
            "  0% 0/364 [00:00<?, ?it/s]\u001b[A\n",
            "  1% 2/364 [00:00<00:18, 19.98it/s]\u001b[A\n",
            "  1% 4/364 [00:00<00:28, 12.61it/s]\u001b[A\n",
            "  2% 6/364 [00:00<00:31, 11.32it/s]\u001b[A\n",
            "  2% 8/364 [00:00<00:33, 10.75it/s]\u001b[A\n",
            "  3% 10/364 [00:00<00:33, 10.56it/s]\u001b[A\n",
            "  3% 12/364 [00:01<00:33, 10.40it/s]\u001b[A\n",
            "  4% 14/364 [00:01<00:34, 10.28it/s]\u001b[A\n",
            "  4% 16/364 [00:01<00:33, 10.24it/s]\u001b[A\n",
            "  5% 18/364 [00:01<00:34, 10.17it/s]\u001b[A\n",
            "  5% 20/364 [00:01<00:33, 10.14it/s]\u001b[A\n",
            "  6% 22/364 [00:02<00:33, 10.13it/s]\u001b[A\n",
            "  7% 24/364 [00:02<00:33, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            "  7% 26/364 [00:02<00:33, 10.12it/s]\u001b[A\n",
            "  8% 28/364 [00:02<00:33, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            "  8% 30/364 [00:02<00:33, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            "  9% 32/364 [00:03<00:32, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            "  9% 34/364 [00:03<00:32, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 10% 36/364 [00:03<00:32, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 10% 38/364 [00:03<00:32, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 11% 40/364 [00:03<00:32, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 12% 42/364 [00:04<00:31, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 12% 44/364 [00:04<00:31, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 13% 46/364 [00:04<00:31, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 13% 48/364 [00:04<00:31, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 14% 50/364 [00:04<00:31, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 14% 52/364 [00:05<00:30, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            " 15% 54/364 [00:05<00:30, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 15% 56/364 [00:05<00:30, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 16% 58/364 [00:05<00:30, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 16% 60/364 [00:05<00:30, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 17% 62/364 [00:06<00:30, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 18% 64/364 [00:06<00:29, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 18% 66/364 [00:06<00:29, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 19% 68/364 [00:06<00:29, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            " 19% 70/364 [00:06<00:29, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 20% 72/364 [00:07<00:28, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 20% 74/364 [00:07<00:28, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 21% 76/364 [00:07<00:28, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 21% 78/364 [00:07<00:28, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 22% 80/364 [00:07<00:28, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 23% 82/364 [00:08<00:28, 10.04it/s]\u001b[A\n",
            " 23% 84/364 [00:08<00:27, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 24% 86/364 [00:08<00:27, 10.04it/s]\u001b[A\n",
            " 24% 88/364 [00:08<00:27, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 25% 90/364 [00:08<00:27, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            " 25% 92/364 [00:09<00:26, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 26% 94/364 [00:09<00:26, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 26% 96/364 [00:09<00:26, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 27% 98/364 [00:09<00:26, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 27% 100/364 [00:09<00:26, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 28% 102/364 [00:10<00:25, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 29% 104/364 [00:10<00:25, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 29% 106/364 [00:10<00:25, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 30% 108/364 [00:10<00:25, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 30% 110/364 [00:10<00:25, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 31% 112/364 [00:11<00:25, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 31% 114/364 [00:11<00:24, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 32% 116/364 [00:11<00:24, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 32% 118/364 [00:11<00:24, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 33% 120/364 [00:11<00:24, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 34% 122/364 [00:12<00:24, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 34% 124/364 [00:12<00:23, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 35% 126/364 [00:12<00:23, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 35% 128/364 [00:12<00:23, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 36% 130/364 [00:12<00:23, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 36% 132/364 [00:12<00:22, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 37% 134/364 [00:13<00:22, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 37% 136/364 [00:13<00:22, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 38% 138/364 [00:13<00:22, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 38% 140/364 [00:13<00:22, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 39% 142/364 [00:13<00:21, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 40% 144/364 [00:14<00:21, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 40% 146/364 [00:14<00:21, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 41% 148/364 [00:14<00:21, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 41% 150/364 [00:14<00:21, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 42% 152/364 [00:14<00:21, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 42% 154/364 [00:15<00:20, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 43% 156/364 [00:15<00:20, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 43% 158/364 [00:15<00:20, 10.02it/s]\u001b[A\n",
            " 44% 160/364 [00:15<00:20, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 45% 162/364 [00:15<00:20, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 45% 164/364 [00:16<00:19, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 46% 166/364 [00:16<00:19, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 46% 168/364 [00:16<00:19, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 47% 170/364 [00:16<00:19, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 47% 172/364 [00:16<00:19, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 48% 174/364 [00:17<00:18, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 48% 176/364 [00:17<00:18, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 49% 178/364 [00:17<00:18, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 49% 180/364 [00:17<00:18, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 50% 182/364 [00:17<00:18, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 51% 184/364 [00:18<00:17, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 51% 186/364 [00:18<00:17, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 52% 188/364 [00:18<00:17, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 52% 190/364 [00:18<00:17, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 53% 192/364 [00:18<00:17, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 53% 194/364 [00:19<00:16, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 54% 196/364 [00:19<00:16, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 54% 198/364 [00:19<00:16, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 55% 200/364 [00:19<00:16, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 55% 202/364 [00:19<00:16, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 56% 204/364 [00:20<00:15, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 57% 206/364 [00:20<00:15, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 57% 208/364 [00:20<00:15, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 58% 210/364 [00:20<00:15, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 58% 212/364 [00:20<00:15, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 59% 214/364 [00:21<00:14, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 59% 216/364 [00:21<00:14, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 60% 218/364 [00:21<00:14, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 60% 220/364 [00:21<00:14, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 61% 222/364 [00:21<00:14, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 62% 224/364 [00:22<00:13, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 62% 226/364 [00:22<00:13, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 63% 228/364 [00:22<00:13, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 63% 230/364 [00:22<00:13, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 64% 232/364 [00:22<00:13, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 64% 234/364 [00:23<00:12, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 65% 236/364 [00:23<00:12, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 65% 238/364 [00:23<00:12, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 66% 240/364 [00:23<00:12, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 66% 242/364 [00:23<00:12, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 67% 244/364 [00:24<00:11, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 68% 246/364 [00:24<00:11, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 68% 248/364 [00:24<00:11, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 69% 250/364 [00:24<00:11, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 69% 252/364 [00:24<00:11, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 70% 254/364 [00:25<00:10, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 70% 256/364 [00:25<00:10, 10.01it/s]\u001b[A\n",
            " 71% 258/364 [00:25<00:10, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 71% 260/364 [00:25<00:10, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 72% 262/364 [00:25<00:10, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 73% 264/364 [00:26<00:09, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 73% 266/364 [00:26<00:09, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 74% 268/364 [00:26<00:09, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 74% 270/364 [00:26<00:09, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 75% 272/364 [00:26<00:09, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 75% 274/364 [00:27<00:08, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 76% 276/364 [00:27<00:08, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 76% 278/364 [00:27<00:08, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 77% 280/364 [00:27<00:08, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 77% 282/364 [00:27<00:08, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 78% 284/364 [00:28<00:07, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 79% 286/364 [00:28<00:07, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 79% 288/364 [00:28<00:07, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 80% 290/364 [00:28<00:07, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 80% 292/364 [00:28<00:07, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 81% 294/364 [00:29<00:06, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 81% 296/364 [00:29<00:06, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 82% 298/364 [00:29<00:06, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 82% 300/364 [00:29<00:06, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 83% 302/364 [00:29<00:06, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 84% 304/364 [00:30<00:05, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 84% 306/364 [00:30<00:05, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 85% 308/364 [00:30<00:05, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 85% 310/364 [00:30<00:05, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 86% 312/364 [00:30<00:05, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 86% 314/364 [00:31<00:04, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 87% 316/364 [00:31<00:04, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 87% 318/364 [00:31<00:04, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 88% 320/364 [00:31<00:04, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 88% 322/364 [00:31<00:04, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 89% 324/364 [00:32<00:03, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 90% 326/364 [00:32<00:03, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 90% 328/364 [00:32<00:03, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 91% 330/364 [00:32<00:03, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 91% 332/364 [00:32<00:03, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 92% 334/364 [00:33<00:02, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            " 92% 336/364 [00:33<00:02, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 93% 338/364 [00:33<00:02, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 93% 340/364 [00:33<00:02, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 94% 342/364 [00:33<00:02, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 95% 344/364 [00:34<00:01, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 95% 346/364 [00:34<00:01, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 96% 348/364 [00:34<00:01, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 96% 350/364 [00:34<00:01, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 97% 352/364 [00:34<00:01, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 97% 354/364 [00:35<00:00, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 98% 356/364 [00:35<00:00, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 98% 358/364 [00:35<00:00, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 99% 360/364 [00:35<00:00, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 99% 362/364 [00:35<00:00, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            "                                        \n",
            "\u001b[A{'eval_loss': 2.4908270835876465, 'eval_runtime': 36.0945, 'eval_samples_per_second': 161.216, 'eval_steps_per_second': 10.085, 'epoch': 1.0}\n",
            " 10% 1455/14550 [07:28<54:21,  4.01it/s]\n",
            "100% 364/364 [00:36<00:00, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            "                                     \u001b[ASaving model checkpoint to ./results_scratch_False/checkpoint-1455\n",
            "Configuration saved in ./results_scratch_False/checkpoint-1455/config.json\n",
            "Model weights saved in ./results_scratch_False/checkpoint-1455/pytorch_model.bin\n",
            "tokenizer config file saved in ./results_scratch_False/checkpoint-1455/tokenizer_config.json\n",
            "Special tokens file saved in ./results_scratch_False/checkpoint-1455/special_tokens_map.json\n",
            "{'loss': 2.363, 'learning_rate': 2.4e-05, 'epoch': 2.0}\n",
            " 20% 2910/14550 [14:13<47:07,  4.12it/s]***** Running Evaluation *****\n",
            "  Num examples = 5819\n",
            "  Batch size = 16\n",
            "\n",
            "  0% 0/364 [00:00<?, ?it/s]\u001b[A\n",
            "  1% 3/364 [00:00<00:23, 15.12it/s]\u001b[A\n",
            "  1% 5/364 [00:00<00:29, 12.11it/s]\u001b[A\n",
            "  2% 7/364 [00:00<00:31, 11.22it/s]\u001b[A\n",
            "  2% 9/364 [00:00<00:32, 10.77it/s]\u001b[A\n",
            "  3% 11/364 [00:00<00:33, 10.52it/s]\u001b[A\n",
            "  4% 13/364 [00:01<00:33, 10.38it/s]\u001b[A\n",
            "  4% 15/364 [00:01<00:33, 10.27it/s]\u001b[A\n",
            "  5% 17/364 [00:01<00:33, 10.21it/s]\u001b[A\n",
            "  5% 19/364 [00:01<00:33, 10.17it/s]\u001b[A\n",
            "  6% 21/364 [00:01<00:33, 10.14it/s]\u001b[A\n",
            "  6% 23/364 [00:02<00:33, 10.12it/s]\u001b[A\n",
            "  7% 25/364 [00:02<00:33, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            "  7% 27/364 [00:02<00:33, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            "  8% 29/364 [00:02<00:33, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            "  9% 31/364 [00:02<00:33, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            "  9% 33/364 [00:03<00:32, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 10% 35/364 [00:03<00:32, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 10% 37/364 [00:03<00:32, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 11% 39/364 [00:03<00:32, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 11% 41/364 [00:03<00:32, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 12% 43/364 [00:04<00:31, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 12% 45/364 [00:04<00:31, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 13% 47/364 [00:04<00:31, 10.03it/s]\u001b[A\n",
            " 13% 49/364 [00:04<00:31, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 14% 51/364 [00:04<00:31, 10.00it/s]\u001b[A\n",
            " 15% 53/364 [00:05<00:30, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 15% 55/364 [00:05<00:30, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 16% 57/364 [00:05<00:30, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 16% 59/364 [00:05<00:30, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 17% 61/364 [00:05<00:30, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 17% 63/364 [00:06<00:29, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 18% 65/364 [00:06<00:29, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 18% 67/364 [00:06<00:29, 10.04it/s]\u001b[A\n",
            " 19% 69/364 [00:06<00:29, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 20% 71/364 [00:06<00:29, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 20% 73/364 [00:07<00:29, 10.03it/s]\u001b[A\n",
            " 21% 75/364 [00:07<00:28, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 21% 77/364 [00:07<00:28, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 22% 79/364 [00:07<00:28, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 22% 81/364 [00:07<00:28, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 23% 83/364 [00:08<00:27, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 23% 85/364 [00:08<00:27, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            " 24% 87/364 [00:08<00:27, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 24% 89/364 [00:08<00:27, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 25% 91/364 [00:08<00:27, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 26% 93/364 [00:09<00:26, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 26% 95/364 [00:09<00:26, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 27% 97/364 [00:09<00:26, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 27% 99/364 [00:09<00:26, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 28% 101/364 [00:09<00:26, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 28% 103/364 [00:10<00:25, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 29% 105/364 [00:10<00:25, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 29% 107/364 [00:10<00:25, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 30% 109/364 [00:10<00:25, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 30% 111/364 [00:10<00:25, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 31% 113/364 [00:11<00:24, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 32% 115/364 [00:11<00:24, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 32% 117/364 [00:11<00:24, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 33% 119/364 [00:11<00:24, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 33% 121/364 [00:11<00:24, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 34% 123/364 [00:12<00:23, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 34% 125/364 [00:12<00:23, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 35% 127/364 [00:12<00:23, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 35% 129/364 [00:12<00:23, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 36% 131/364 [00:12<00:23, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 37% 133/364 [00:13<00:22, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 37% 135/364 [00:13<00:22, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 38% 137/364 [00:13<00:22, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 38% 139/364 [00:13<00:22, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 39% 141/364 [00:13<00:22, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 39% 143/364 [00:14<00:21, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 40% 145/364 [00:14<00:21, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 40% 147/364 [00:14<00:21, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            " 41% 149/364 [00:14<00:21, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 41% 151/364 [00:14<00:21, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 42% 153/364 [00:15<00:20, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 43% 155/364 [00:15<00:20, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 43% 157/364 [00:15<00:20, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 44% 159/364 [00:15<00:20, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 44% 161/364 [00:15<00:20, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 45% 163/364 [00:16<00:19, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 45% 165/364 [00:16<00:19, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 46% 167/364 [00:16<00:19, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 46% 169/364 [00:16<00:19, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 47% 171/364 [00:16<00:19, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 48% 173/364 [00:17<00:18, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 48% 175/364 [00:17<00:18, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 49% 177/364 [00:17<00:18, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 49% 179/364 [00:17<00:18, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 50% 181/364 [00:17<00:18, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 50% 183/364 [00:18<00:17, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 51% 185/364 [00:18<00:17, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 51% 187/364 [00:18<00:17, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 52% 189/364 [00:18<00:17, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 52% 191/364 [00:18<00:17, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 53% 193/364 [00:19<00:16, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 54% 195/364 [00:19<00:16, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 54% 197/364 [00:19<00:16, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 55% 199/364 [00:19<00:16, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 55% 201/364 [00:19<00:16, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 56% 203/364 [00:20<00:15, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 56% 205/364 [00:20<00:15, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 57% 207/364 [00:20<00:15, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 57% 209/364 [00:20<00:15, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 58% 211/364 [00:20<00:15, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 59% 213/364 [00:21<00:14, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 59% 215/364 [00:21<00:14, 10.04it/s]\u001b[A\n",
            " 60% 217/364 [00:21<00:14, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 60% 219/364 [00:21<00:14, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 61% 221/364 [00:21<00:14, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 61% 223/364 [00:22<00:13, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 62% 225/364 [00:22<00:13, 10.03it/s]\u001b[A\n",
            " 62% 227/364 [00:22<00:13, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 63% 229/364 [00:22<00:13, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 63% 231/364 [00:22<00:13, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 64% 233/364 [00:23<00:12, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 65% 235/364 [00:23<00:12, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 65% 237/364 [00:23<00:12, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 66% 239/364 [00:23<00:12, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 66% 241/364 [00:23<00:12, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 67% 243/364 [00:24<00:12, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 67% 245/364 [00:24<00:11, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 68% 247/364 [00:24<00:11, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 68% 249/364 [00:24<00:11, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 69% 251/364 [00:24<00:11, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 70% 253/364 [00:25<00:11, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 70% 255/364 [00:25<00:10, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 71% 257/364 [00:25<00:10, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 71% 259/364 [00:25<00:10, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 72% 261/364 [00:25<00:10, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 72% 263/364 [00:26<00:10, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 73% 265/364 [00:26<00:09, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 73% 267/364 [00:26<00:09, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 74% 269/364 [00:26<00:09, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 74% 271/364 [00:26<00:09, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 75% 273/364 [00:26<00:09, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 76% 275/364 [00:27<00:08, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 76% 277/364 [00:27<00:08, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 77% 279/364 [00:27<00:08, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 77% 281/364 [00:27<00:08, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 78% 283/364 [00:27<00:08, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 78% 285/364 [00:28<00:07, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 79% 287/364 [00:28<00:07, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 79% 289/364 [00:28<00:07, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 80% 291/364 [00:28<00:07, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 80% 293/364 [00:28<00:07, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 81% 295/364 [00:29<00:06, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 82% 297/364 [00:29<00:06, 10.03it/s]\u001b[A\n",
            " 82% 299/364 [00:29<00:06, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 83% 301/364 [00:29<00:06, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 83% 303/364 [00:29<00:06, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 84% 305/364 [00:30<00:05, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 84% 307/364 [00:30<00:05, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 85% 309/364 [00:30<00:05, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 85% 311/364 [00:30<00:05, 10.11it/s]\u001b[A\n",
            " 86% 313/364 [00:30<00:05, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 87% 315/364 [00:31<00:04, 10.10it/s]\u001b[A\n",
            " 87% 317/364 [00:31<00:04, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 88% 319/364 [00:31<00:04, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 88% 321/364 [00:31<00:04, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 89% 323/364 [00:31<00:04, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 89% 325/364 [00:32<00:03, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 90% 327/364 [00:32<00:03, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 90% 329/364 [00:32<00:03, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 91% 331/364 [00:32<00:03, 10.06it/s]\u001b[A\n",
            " 91% 333/364 [00:32<00:03, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 92% 335/364 [00:33<00:02, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 93% 337/364 [00:33<00:02, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 93% 339/364 [00:33<00:02, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 94% 341/364 [00:33<00:02, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 94% 343/364 [00:33<00:02, 10.07it/s]\u001b[A\n",
            " 95% 345/364 [00:34<00:01, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 95% 347/364 [00:34<00:01, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 96% 349/364 [00:34<00:01, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 96% 351/364 [00:34<00:01, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 97% 353/364 [00:34<00:01, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 98% 355/364 [00:35<00:00, 10.09it/s]\u001b[A\n",
            " 98% 357/364 [00:35<00:00, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            " 99% 359/364 [00:35<00:00, 10.05it/s]\u001b[A\n",
            " 99% 361/364 [00:35<00:00, 10.04it/s]\u001b[A\n",
            "                                        \n",
            "\u001b[A{'eval_loss': 2.289992094039917, 'eval_runtime': 36.0968, 'eval_samples_per_second': 161.205, 'eval_steps_per_second': 10.084, 'epoch': 2.0}\n",
            " 20% 2910/14550 [14:49<47:07,  4.12it/s]\n",
            "100% 364/364 [00:36<00:00, 10.08it/s]\u001b[A\n",
            "                                     \u001b[ASaving model checkpoint to ./results_scratch_False/checkpoint-2910\n",
            "Configuration saved in ./results_scratch_False/checkpoint-2910/config.json\n",
            "Model weights saved in ./results_scratch_False/checkpoint-2910/pytorch_model.bin\n",
            "tokenizer config file saved in ./results_scratch_False/checkpoint-2910/tokenizer_config.json\n",
            "Special tokens file saved in ./results_scratch_False/checkpoint-2910/special_tokens_map.json\n",
            " 28% 4020/14550 [19:58<48:41,  3.60it/s]"
          ]
        }
      ]
    },
    {
      "cell_type": "code",
      "source": [
        "!python train_model.py --from_scratch true"
      ],
      "metadata": {
        "id": "yWSmtTLRp0IG"
      },
      "execution_count": null,
      "outputs": []
    },
    {
      "cell_type": "code",
      "source": [
        ""
      ],
      "metadata": {
        "id": "NZkjFfeDptSq"
      },
      "execution_count": null,
      "outputs": []
    }
  ]
}